Wibaut UvA

The City as Brain

Ladies and gentlement, as we are currently witnessing a remarkable revolution,
it seems as if everything is becoming fluid; few things are self-evident in this day
and age. Every certainty concerning where this world is going seems to have evaporated.
This turbulence comes from within and without, and is making itself felt on the
world scale. In the 1990s the sociologist Manuel Castells analysed this
development with perceptive acuity in his three-volume work, The Information
Age.1 New technologies are the driving force, information and communication
technology first and foremost, and they are perceived as disruptive.
Furthermore there are issues like those of the preservation of planet earth. Is
further growth actually possible without damaging our planet, in the sense
that future generations will never be able to match our standard of living? That
uncertainty affects Amsterdam as well. ‘The old lady on the Amstel’ is keen to
continue growing, economically as well as demographically, and it shall. After
all, despite the financial crisis she is faring relatively well.
Yet as I say that I am already starting to have misgivings, because the citizens and
the government have only partial control over this prosperity. Can scholarship help
to provide an overview and unlock knowledge that will bring clarity for the inhabitants
of the capital city of the Netherlands? It is a question that Alderman Floor Wibaut
(1859-1936) would have pondered, a societal question of the first order. For
the Mayor and Aldermen of Amsterdam, it was the reason to devote this fiveyear
tenure of the professorial chair that is named in Wibaut’s honour here at
the University of Amsterdam to looking towards the future. The city’s
Alderman for Physical Planning is facing a particularly difficult task, being
confronted with a sizeable growth prognosis that, in the light of the prevailing
crisis, is nevertheless difficult to realise.

From a global perspective urbanisation is dominant in the development that
we are currently seeing. After all, the prospect of the world population growing
by a further three billion over the coming decades and the fact that perhaps 70
to 80 percent of those prospective nine to ten billion people will live in cities,
places everything in a new perspective: how we will live, work, relax, recreate,
feed ourselves, provide care and move around in the future is largely
determined by this metropolitan outlook. At present we are seeing the
formation of mega-cities around the globe that extend far beyond regions and
national boundaries. The revolution that we are witnessing is an urban one:
humankind is definitively becoming an urban animal.

Wibaut and Walden
In the times of Alderman Wibaut, around 1920, cities in Europe and America
were already mushrooming. Even back then new technology was the driving
force. However, compared with the explosive growth in Asia, Africa and South
America that we are currently seeing, the surge of urbanisation in Europe and
America in the late 19th century and during the first half of the 20th century
almost pales into insignificance. This does not detract from the fact that
Wibaut and his contemporaries were already having a major influence on
urbanisation, which also explains his remarkable interest in urban
development and spatial planning. Councillor Wibaut tabled the motion that
required the City Council to establish an urban planning department.
Amsterdam would grow, but for the plan’s backers this had to be achieved in a
socially and economically responsible manner: well-ordered, aesthetic,
hygienic, planned. My own department, the City of Amsterdam’s Department
of Physical Planning, originated from this initiative in 1928.
Someone else who was greatly impressed by the explosive growth of cities was
the poet, author and philosopher Henry David Thoreau. Several years before
Wibaut’s birth, this scion of a prosperous businessman fled the rapidly
expanding city of Boston, Massachusetts, and settled in the woods near
Concord, where his father owned a place in the country that was a stone’s
throw from the big city. There, on the shore of Walden Pond and right next to
the recently constructed railway line that connected Boston with its western
suburbs, this remarkable alumnus of Harvard University lived for two years in a
self-built cabin and wrote Walden; or, Life in the Woods.2 Walden was
published in 1854 and became a bestseller, and via such diverse admirers as
Dutch psychiatrist and writer Frederik van Eeden and Mahatma Gandhi it
gained a following and joined a long list of books, texts and pamphlets, all of
them in some way a response to the excrescences of the rapidly growing
metropolis.3

In Walden Thoreau declares his great love for individual independence,
material self-reliance, spiritual self-analysis, walking and nature. With regard to
the big city he sneers that you don’t have to live there to fathom out the
world: ‘More sensible is a rod of stone wall that bounds an honest man’s field
than a hundred-gated Thebes that has wandered farther from the true end of
life.’ With its dominant materialistic culture Boston was like Thebes, and
according to Thoreau you could learn more from nature. He also had little
patience with nascent ideas about socialism; according to him a great many
people did nothing but drag down the average level of thinking.4 Later on there
were people who spoke scornfully about the fact that Thoreau spent less time
staying in his cabin than he made it seem.5 He made no secret of this, and as a
matter of fact for him people didn’t have to live as he did. And that was
precisely the core of his philosophy: everyone must be independent and lead
their lives according to their personal insights. The less the government does
the better, and civil disobedience is sometimes warranted.6 The true goal in life
is personal freedom.7
We need to see the anti-urban feelings that Thoreau articulated – his rejection
of speed, technology, crowds of people, materialism and the metropolis – in
the light of the unruly urbanisation with its dominant industry in the mid 19th
century. Big cities were identified with extreme wealth and wastefulness, but
also with grinding poverty, lawlessness, foul stenches, pollution and crime, and
they were regularly plagued by life-threatening epidemics, which often had a
devastating effect because of the dense packing of people. Such feelings of
aversion were shared across society. Friendly nature was set against the foul
excrescences of the city.
In 1905, two years before he was elected to Amsterdam’s city council, the 45-
year-old Wibaut wrote a dissertation about Walden.8 In it he characterises
Thoreau as a thinker with little social regard. ‘He sees society only as a product
of human folly; he does not see people as the unhappy result of societal folly.’
Nor does Thoreau concern himself with the great masses, Wibaut
subsequently notes. He writes appreciatively about Thoreau’s criticism of
other’s lifestyles and acknowledges that the book also signposts how people
can live a better life. ‘The means of achieving this is independence,’ he writes,
but immediately qualifies this by adding that ‘this cannot be an end in itself’.

What did Wibaut want? Wibaut was a businessman who had converted to
socialism. Instead of conducting a class struggle, he hoped that by democratic
means he could attain the widespread dissemination of the idea of a more
social, just world. His outlook was international, but he believed that progress
could primarily be achieved by way of local social reforms. His goal was ‘total
democracy’ through communal ownership of the means of production and
land within the municipal boundaries. The ideal society in which everyone
shares and participates would ultimately be achieved by means of planning.
When he read Walden, Wibaut had just moved from Vlissingen to Amsterdam
with his family, where he took up residence on the busy Weesperzijde
thoroughfare. Unlike Thoreau, Wibaut consciously chose the big city.
So much for Walden and Wibaut. I have presented them here to draw lessons
from them. I am fully aware that we are now living in totally different times,
but there is also a key similarity between then and now. Once again we are
witnessing unprecedented urbanisation around the world that, as mentioned,
is much more massive and turbulent than a century ago. Some people even
refer to the final round of urbanisation.9 The issues of sustainability and justice
force themselves upon us, there is ferment in the slums of cities in Asia, Africa
and South America, and the outcasts are broadcasting their threats via the
internet. Manuel Castells has primarily pointed out the dark sides of this
development. At the same time, in Cities in Civilization the British geographer
Sir Peter Hall opened up a more hopeful perspective: at some points in history
certain cities flourished and became extremely innovative.10 This would be
repeated in the 21st century. Four years later the American geographer
Richard Florida advanced the thesis that innovation and creativity are the
driving forces of our post-industrial society and that a ‘creative class’ of artists
and innovators migrates to certain cities in The Rise of the Creative Class.11
Over the last decade the more general notion that cities are potentially
formidable generators of prosperity, innovation and creativity has spread
quickly within academia and beyond.12 In his recent Triumph of the City, the
American economist Edward Glaeser affirmed that the extremely high costs of
metropolitan infrastructures are fully justified, because we owe our culture,
affluence and freedom to large cities.13 The technology expert Kevin Kelly has
called the city a technological construct that generates a maximum of ideas
and inventions within a minimal surface area, noting that people’s options
have been hugely expanded so they can increasingly organise their lives as
they see fit.14 And lastly, the Canadian strategist Jeb Brugmann announces
nothing short of an urban revolution,15 referring to the advent of new ‘urban
regimes’ that will radically change the world. In summary, in a relatively short
time voices from highly diverse quarters have been calling for the need to
regard metropolitanism as a condition worth striving for rather than as a
problem. He proposes metropolitanism as the pre-eminent condition required
to bring us economic prosperity and better health, a condition that is also
sustainable and emancipates people.

But now there is a problem, for the spirit of Thoreau is still flitting around and
it believes that we are better off on our own, in a family dwelling outside the
big city, and this creates an artificial antithesis of city versus countryside, of
city versus nature. In North America – the land of Thoreau and Glaeser – the
proclivity for suburbanisation is still greatest. There Glaeser’s ideology ties in
closely with Thoreau’s body of thought, even though there is little remaining of
Thoreau’s original pursuit of simplicity and spiritual self-realisation. The
American suburb of today is actually the pinnacle of consumerism – a form of
personal freedom that is many miles removed from the ideal that Thoreau
intended and also does not seem to be sustainable in the least. For example,
Glaeser writes that when he lived in a village just outside Boston his energy bill
proved to be many times higher than when he lived close by Harvard.16 He
notes that in the midst of greenery you may well be showing your love for
nature, but living in a metropolis is much more eco-friendly. Glaeser calls this
insight fundamental, but are things so much better here? Even in our small
country with its 17 million inhabitants, spatial policymakers have still not
abandoned the idea that big cities are primarily a problem and that a density of
30 to 40 dwellings per hectare is the maximum that is feasible. Now that the
urbanisation programme is drawing to a close, we have to admit that the most
recent state-managed spatial operation of suburbanisation in satellite urban
developments has primarily caused traffic jams. Please forgive me for my
bluntness, but isn’t a national programme for compact, diverse and sustainable
large-scale cities long overdue? A programme that in addition acknowledges
the unique ecological significance of metropolitan milieus and tries to reconcile
city and countryside in a manner other than covering over the green belt with
more and more buildings? ‘Cities can save the world!’ proclaimed the subtitle
of the international urban planning conference that Amsterdam’s Department
of Physical Planning organised in conjunction with the Netherlands Institute for
Spatial Planning and Housing (NIROV) and the then Ministry of Housing, Spatial
Planning and the Environment (VROM) in 2009, and that nota bene in the
‘Wibaut Year’ which marked the 150th anniversary of his birth. The resounding
message was that a global metropolitan perspective is not only economically
attractive; it is also a necessity if we want to save the planet.
A new hero is emerging here: Colin Beavan, the ‘No Impact Man’ who with his
wife and child tried to live sustainably in his apartment in the heart of New
York for a year.17 No easy task, to be sure, and it is amusing to read about his
enthusiastic endeavours, for example to stop using toilet paper. While his
family got rid of as many things as possible, they learnt the value of the
immaterial for finding happiness. Beavan as the new Thoreau, searching for
freedom, autonomy and spiritualisation through abstinence and selfsufficiency,
and this time not withdrawing into the woods near Concord but
right in the midst of the bustling metropolis. So should we all go and live like
the eco-extremist Beavan? I certainly hope not.

This is precisely where the assignment of my chair begins and this is what I
would like to investigate as a planner over the next five years: Can we conceive
a metropolitan planning that renders cities sustainable, at the same time
increases the degrees of freedom of city-dwellers and stimulates economic
growth? I do think that this is feasible. However, spatial planning is commonly
seen as an incursion on one’s personal freedom and as a restraint on economic
growth. Its reputation in the sphere of sustainability is also barely adequate. At
the moment, most decisions by central government are subject to stiff critique.
I also think that planning needs to change radically, if it wants to satisfy the
high demands that we currently place on it. Planners will probably perceive its
new embodiment as ‘de-planning’, as a painful form of ‘un-planning’, with
plenty of loss and little control. It is paradoxical that the new planning will
command a position right at the heart of society and will operate at the
frontline of social renewal. Many cities around the world are searching for that
new democratic planning, and at the moment Amsterdam seems to rank
among the pioneers. It does assume that here in this small country we will
espouse the idea of the metropolis with its high density. Let us bid farewell to
Thoreau, no longer pine nostalgically for Walden, and also realise that VINEX –
the national spatial policy of developing satellite housing estates outside the
main cities as formulated in the Fourth Report (EXTRA) on Physical Planning in
the Netherlands – is far from sustainable, but that leading a life like Colin
Beavan is not necessary either. Wibaut was right: we must think socially,
personal freedom is not our only goal, and local planning is a necessity. In any
case our perspective is metropolitan. The Amsterdam Metropolitan Area with
its 2.5 million inhabitants is readying itself for a third Golden Age.

Thinking together
If the metropolitan region is the technical construct that generates a maximum
of ideas within a minimal surface area, then the metropolis itself is a starting
point of our thinking. What are the contours of the new Amsterdam planning
that promises us greater prosperity, offers us greater personal freedom and at
the same time manages to save our planet? I will address three components.
Together they constitute the architecture of the city, conceived of as a brain.

a. Knowledge
In my view we certainly need more intelligence. We can easily achieve that
greater intelligence with its feedback mechanisms by involving more brains in
the planning process. Glaeser talks of ‘thinking together’, which is something
that happens insufficiently at the moment. The concept of the ‘wisdom of
crowds’, as conceived by The New Yorker columnist James Surowiecky, can
prove to be very useful here. It assumes that large groups of highly diverse
people can, under certain circumstances, make better decisions than experts,
and can also make better predictions about the future.18 Diversity is a
prerequisite, and the population of a city like Amsterdam happens to be
exceptionally heterogeneous and multicultural as well, making it
extraordinarily suitable for collective intelligence. By involving large swathes of
the metropolitan region’s population in the planning we should be able to
arrive at tot collective wisdom. The closer the contact between all these brains,
the more intelligent the city will be. This cannot be translated into a readymade
spatial model, but I do want to highlight the remarkable success of the
campus as a model that is worth emulating in the so-called knowledge
economy.19 In those campuses I perceive a very different trend, namely the
tendency to imitate the city: universities, airports, stations, hospitals,
amusement parks, schools – remarkably enough they are all searching for
vitality, culture, amenities, informality, interaction, cross-pollination – the
typical features of the metropolis. In effect they are imitating the city but in
isolation. I personally think that the eco-system of the metropolis itself can
potentially lead to much greater intelligence than all those campuses
individually and that it would be best for the campus to merge with the city.
The great diversity of knowledge would imply that the expertise of the
professional planners is insufficient. Planners excel in wielding maps, diagrams
and statistics, a professional repertoire that is regarded as objective and is
chiefly employed to persuade other professionals.20 However, it is static
knowledge, an abstract and highly reductive view of reality. Opposite that
stands the rich, varied and specific knowledge about everyday life, including
the attendant human emotions. That knowledge is concrete, locally rooted and
robustly propped up by personal experiences. Planners tend to disregard this
knowledge, and professionals have clear-cut views about the knowledge that is
relevant. Taking advantage of every kind of knowledge calls for aggregation
rather than selection, because developing greater intelligence amounts to
amass a rich and comprehensive body of knowledge. Conversely, the abstract
maps, plans and statistics of the experts fail to convince the man on the street.
The American planner John Friedmann therefore believes that it will never be
possible to bring these two types of knowledge together.21 According to him,
the abstract knowledge of planning experts is too far removed from the man
on the street and is in fact closely allied with the ‘power brokers’. And the
latter will only share their power if sufficient counter-power is rallied.
According to Friedmann, this implies that knowledge about everyday life must
repeatedly take up a position as a political counter-power and prove itself as
such, in the form of citizen activism or by resorting to the law courts. Besides
the delay, distrust and disquiet that this causes, it seems there is also a great
deal of knowledge that remains unused. Friedmann does observe more
consideration for the greater engagement of citizens in recent planning
theories, but regards this tendency primarily as a return of ideas from the
turbulent 1970s, rather than as a new beginning.22

Friedmann overlooks the fact that collective intelligence has been organising
itself since the dawn of the internet on the worldwide web, and that a ‘wisdom
of crowds’ which integrates all forms of knowledge with surprising ease is
evolving there. I regularly post an open question on Twitter; from my 1400-
plus followers I receive a diversity of reactions that together produce a wide
array of answers. ‘Open source’ already works so quickly and effectively.
Something that is ineffectual in the physical world because of being
compartmentalised or too rigidly partitioned, can take place in the virtual
world: the flexible convergence of highly heterogeneous knowledge. There is
certainly no need to wait until the social media are able to mimic human
dialogues, as the sociologist Richard Sennett has suggested, or until everyone
is online.23 Greater intelligence will, moreover, be achieved without that.
Urban planning can profit from this development on the web. What is holding
back the planners? A curtailment of their own power? I fear that is the case.
One of the far-reaching consequences of information technology is that
professionals can no longer exclude the work of amateurs. Many professional
groups – journalists, musicians, doctors, judges, bankers and politicians – have
preceded the planners, and it has not resulted in them becoming obsolete.
Planners no longer need to simply combat ignorance and irrationality; at last
they can concentrate on the core of their profession: building better cities
together. The new open planning makes it possible to tap a much richer vein of
knowledge and engagement.

b. Stories
Collective intelligence also calls for interpretation and the attribution of
meaning. Without that people will not be touched, won’t contribute and won’t
take action except to their own advantage. Castells pointed out how the need
for identity will be overpowering in a society that is becoming boundless under
the pressure of globalisation, is subjected to continuous change and thus is
permanently in danger of falling apart.24 Technical planning with its emphasis
on governance and planning’s set of instruments passes over this need. As far
as the narrative already exists in planning, in recent decades it has been
dominated by marketing ideology and abstract planning concepts: the accent
was on power and icons. Meaning and identity can, however, be infused in a
very different way. The telling of exciting, almost personal stories makes
people receptive and they recognise themselves in situations that are placed in
a broader context, becoming familiar with a future that is unknown to them.
Within a narrative process people ideally lay themselves open to criticism and
negotiation and are prepared to modify their own beliefs, which makes it
easier to reconcile divergent interests.25 Stories can also be moulded and can
adapt themselves: new chapters can be added and there is no longer any
pretension of ‘makeability’ in the sense of social engineering. Stories are openended,
an open book.26 Well-told stories are even capable of inspiring and
activating people. In other words, stories acknowledge the complex worldly
reality, confront us with our moral responsibilities and spur us on to act in
concert. In the early 1970s the developmental psychologist Jerome Bruner put
forward the theory that for people the ‘narrative consciousness’ is certainly as
important as the ‘information-processing consciousness’, if not more so.27 That
narrative consciousness is essential in an intelligent planning process and the
key is to develop those future scenarios together, which propagates shared
visions.

c. Dialogue
Dialogue brings us to the third and last constituent of collective intelligence as
a basis for the new planning. Almost all the existing planning literature points
out the importance of frank consultation. Dialogue implies an interpersonal
relationship, reciprocity, a listening and inquiring attitude that calls things into
question and involves an ongoing collective learning process. But that same
planning literature also ascertains that in the world of the ‘power brokers’ it is
often the dialectics that dominate. One of my predecessors, Jan Terlouw, who
also served as a politician, pointed this out in his inaugural lecture.28 Doubt, as
the ally of scholarship searching for facts and truth, is the enemy of the
politician who must disseminate that conviction, he argued. This makes
learning quickly much more difficult. Or take the sociologist Richard Sennett,
who in his Together. The Rituals, Pleasures and Politics of Cooperation
describes how left-leaning factions opted for power politics around 1900,
practising a militant form of politics that is steered in a distinctly top-down
fashion.29 Political struggle required that the ranks remain closed; the internal
discipline meant that any form of thinking differently was interpreted as
weakness; solidarity paved the way to hierarchy. You can still see traces of this
in the political arena: referendums only allow for the choice between for and
against; political debates proceed from a thesis and exhort an antithesis;
consensus politics hopes for synthesis, but it usually takes a long time before
that is achieved. The impatience in politics does not sit well with this
confrontational mode of communication. The bureaucratic apparatus mirrors
this ‘unite-and-fight principle’, working in a compartmentalised manner on
clearly delineated programmes and projects. And everything is focused on
execution. My experience is that inspiring stories can briefly cut through the
dialectical, but their effect is indeed of short duration. More intelligent
planning is difficult when an organisation is not focused on cooperation. The
experiences of the planner James Throgmorton are familiar: after taking office
as the councillor for city planning of Iowa City he found the populace and other
city councillors were flatly opposed to him and wanted nothing to do with his
appeals for open, inclusive planning.30 All they wanted was to accommodate
businesses, which only strengthened him in his belief that a sustainable future
necessitates an open approach that shifts compliantly with evolving outlooks
within society. Instead of efficient governmental decision-making that
primarily regards these aberrations, objections and doubts as political risks,
what is needed is an approach that is open, that makes use of local platforms
within and beyond the municipality, where all sorts of people share insights
with each other and where they build together on future scenarios. Planners
and politicians must flow along with that meandering stream.31

Won’t this lead to problems with troublemakers, with angry, cynical,
unsympathetic citizens? Not if the planning process is open and transparent
from the word go. Aren’t we running the risk that we will only reach the
members of the urban elite who are already perfectly capable of standing up
for themselves? Not if we compose understandable stories and establish
forums that are inspiring for a whole diversity of people. A lack of time and
interest among busy city-dwellers who are preoccupied with other matters?
We ought to realise that in principle people love their city. Thanks to this wellnigh
irrational love they are very keen to contribute to it. And who doesn’t love
Amsterdam?

I want to talk you back to the restless 1970s, to the early days of public
participation and consultation, because your possible scepticism will be based
on experiences from that time and the interim. In 1973, the young planner
Friedmann envisaged a ‘learning society’ that consists of all kinds of small cells
which can spontaneously form themselves anywhere. If tasks become more
complex then new cells will emerge. At a given point this can result in the
creation of permanent platforms where people from different backgrounds
enter into structured dialogues with each other. My idea is that it is perfectly
possible to project this learning society’s organic cell structure onto cities, in a
manner similar to Patrick Abercrombie’s modelling of London in 1944. Our
later structure of city boroughs is more or less derived from this. Eventually
these all became formalised structures and were laid down in laws and
statutes just like public participation. But if you count properly there are many
more cells. If you look at Amsterdam, for example, then you can see a panoply
of platforms emerging everywhere, forums where a whole variety of people
are in constant dialogue. And then I am not merely referring to the familiar
debating centres, such as De Balie, Pakhuis de Zwijger, De Rode Hoed, Felix
Meritis, ARCAM, Club Trouw and De Nieuwe Liefde. There is also the Economic
Board where entrepreneurs, the city council and universities communicate
with each other, we have Picnic, TEDx, Kenniskring Amsterdam, Spui 25, De
Republikein, the freshly initiated Stad Forum (City Forum) that succeeded the
Amsterdamse Raad voor de Stadsontwikkeling (Amsterdam Advisory Board on
Urban Development), and many more besides: knowledge, insights and
experiences are being shared in a great many places. Often incidental, usually
fairly informal and improvisatory, but always focused on the future of the city.
This evening’s ‘Amsterdam Discussion’ is another occasional platform where
200 citizens – 100 civil servants, 50 entrepreneurs and 50 academics – are
sharing their thoughts about Amsterdam in 2025, the year of the city’s 750th
anniversary. Here the initiative of my predecessor Paul Scheffer and Ila Kassem
of Van de Bunt consultants to talk with young entrepreneurs about the future
of the city dovetails with the City of Amsterdam’s reform agenda. And besides,
isn’t it surprising that more and more organisations and businesses are turning
their gaze outward, towards their immediate surroundings? Take the
University of Amsterdam which is intensifying its relationship with the city, as
you may have noticed, and this was recently symbolised in splendid fashion by
the ‘Glass House of Science and Scholarship’ that transformed the Spui square
into a public lecture hall. There is, moreover, something that Friedmann could
not have foreseen in 1973, namely the development of a multitude of open
forums, information sources and the exchange of ideas via the internet, a place
where collective learning is rapid. And this digital development is still in its
infancy. All these platforms dovetail with the efforts of Amsterdam City Council
and the city’s district councils. For the public sector, going with the flow means
that the municipal apparatus must become an outward-looking organisation as
well, somehow paying due attention to all these physical and virtual platforms
and perhaps also imitating them within its own ranks. One such platform was
‘The Free State of Amsterdam’, a presentation of urban planning scenarios and
a forum for public debate that was staged in 2009. The Structural Vision:
Amsterdam 2040 was its culmination, a plan that received awards for
excellence from the EUROCITIES network of European cities and from ISOCARP,
the International Society of City and Regional Planners.32 Another prizewinning
example of open planning – but this time outside Amsterdam – is
Enschede’s Roombeek district. The reconstruction of this residential quarter,
which in May 2000 was ravaged by an explosion at a fireworks depot, followed
the principles of open planning, with citizens actively participating from the
very start. What they conceived was realised, and to wonderful effect.33 So
open planning’s effectiveness has been demonstrated, but does the body
politic want it, too? According to the authors of Vertrouwen in burgers
(Confidence in citizens), a recently published report by the Netherlands
Scientific Council for Government Policy (WRR), this is no longer a question,
but a necessity.34

Allow me to turn this question around. Do we still need the government? In
Green Philosophy, the conservative British philosopher Roger Scruton argues
that government is incapable of following a sustainable policy.35 As soon as
government takes charge it actually constitutes a threat to the environment.
For him the massive environmental pollution of the Soviet era provides
convincing proof of this. People, he postulates, resolve their problems for
themselves, at the local level and in their own communities, because there
they still feel connected with their surroundings. There is, however, every
reason to call into question whether this is correct. In concord with Scruton, I
do believe that sustainable solutions can only be found at the local level, and
the ‘wisdom of crowds’ only works at the decentralised level, close by people’s
social world and world of experience. Yet people can never manage alone. I
think the American urbanist Jane Jacobs was right when in Systems of Survival
she presented the private and public systems as ‘syndromes’ of two distinct
sets of values, both of which are needed in order to survive and to a certain
extent must also be kept separate.36 For if they become hybrid they bring forth
monsters. This means the public must watch over the private, and the private
over the public. Corruption is a sign that one or even both of the systems is
failing. This means there will always be a difference between what citizens
want and what city government does. They must constantly correct one
another, and that is also precisely where the solution lies. But the last thing we
should want is the elimination of government, which is actually dangerous. But
what the government itself comes up with is often far from sustainable, even
though the government often thinks otherwise. I regard it as the next step in
the ongoing development of local democracy. I consider the question of the
possible consolidation of the district councils to be less relevant here; it is
much more about establishing close ties between the administration, the
people’s elected representatives and society early on, so that the city can
function as one big brain. That is possible if the administration and the civil
service turn their gaze outward. This new-style open planning is also sorely
needed because representative democracy is losing significance. Perhaps it is
not yet the ‘total democracy’ that Wibaut intended, but it is a close
approximation.

What I would like to investigate over the five years of my tenure is the effect of
these three components of open planning – knowledge, stories and dialogue –
applied at the metropolitan level, in this instance to Amsterdam. For this I am
indebted to Annemieke Roobeek, one of my predecessors, who in 1995
established Forum Amsterdam, which was based on the similar idea of ‘the
citizens making the city’.37 Back then she opted for 2010 as a time horizon and
took the construction of the North/South Line high-speed metro link as a
starting point for deliberation, while in view of my dual function as a planner
for the city and as a professor of planning here at the university I am searching
for a suitably tailored, modern-day assignment. A Floriade World Horticultural
Expo in Amsterdam would have presented a unique opportunity if the
Nederlandse Tuinbouwraad (Dutch Horticultural Council) had chosen
Amsterdam as the venue for the 2022 edition.38 The proposed expo site lies in
the heart of Amsterdam-Southeast: the bid book developed the initial threads
of a narrative, many parties are already involved, and suitable platforms are
being sought. The new planning in this area could, nevertheless, be developed
step by step by starting out from the city as well as from the university:
creative and reflective in one. Not only the Floriade precincts, but the entire
district and even the adjacent countryside, where horticulture predominates,
could be rendered sustainable. Amsterdam’s candidacy as the host city for the
Olympic Games in 2028 also lends itself to an ambitious social experiment of
this kind, and this could lead to open planning being applied throughout the
Netherlands.39 Something of a totally different order that I consider to be no
less relevant is the issue of population decline in the municipalities of Delfzijl,
Heerlen and Sluis, a realm in which the Mayor of Amsterdam, Eberhard van der
Laan, has taken the initiative for inter-municipal cooperation. I regard the City
of Amsterdam’s reform agenda, and that of the spatial sector in particular, in
the same light, so I hope that it will bring the vision of ‘Amsterdam as brain’
much closer over the coming five years. Besides the experiments close to
home, I hope that interchange with other cities in the world that are busy with
open planning in a similar way can be included in the educational programme.
The recently established Centre for Urban Studies could prove to be very
useful in this regard. Even cities where open planning is still lacking or seems
less self-evident can serve as interesting fields of study, even if just to discover
whether other planning cultures are really so different that they prevent cities
from functioning like brains.

The path to improvement
But how do we bring about change? Kevin Kelly asks that same question at the
end of his latest book. He writes that there will always be a few people who
think that writing a book in a cabin on the banks of a lake is the ideal path to
improvement. Yet the majority see the proliferation of options thanks to new
technologies and a rich urban civilisation as the means to make progress.40
Wibaut’s faith in metropolitan planning attests to a similar attitude. Urban
development and planning are steeped in the social and the societal, striving to
make the world a better place by offering people more space, greater
opportunities and broader possibilities. Today’s information and
communication technology makes it possible for people to stick their noses in
anywhere. This helps us to make our cities function like collective brains. The
open planning I have elucidated here is therefore aimed at achieving the
participation of as many people as possible; it proceeds from inspiring, sharing
and cooperating, all at the metropolitan scale. This interactive planning is
reminiscent of the 1970s, even though there was no internet and cities were
emptying. Personally I have now come full circle, because over the last eight
years I have re-embraced the planology that I studied in Groningen back then. I
had gradually distanced myself from this approach in the 1980s and ’90s,
because when I moved to Amsterdam I became involved in Nederland Nu Als
Ontwerp – ‘The Netherlands Now as Design’ – a visualisation exercise that
looked to the country’s distant future and produced various long-term
scenarios.41 It is not that design no longer matters, because it certainly does.
We cannot thrive without beauty, but even the design profession can no
longer claim a monopoly on wisdom. We need each other and we must
cooperate, so it’s back to the 1970s. It turns out that the old planning literature
is still surprisingly fresh and topical. The ‘learning society’ of John Friedmann is
in fact alive and kicking. However, the new generation has left the dialectic of
that epoch far behind it and is constructing its own social networks via the
internet. I am happy to be part of that, I learn from it and I am optimistic. Does
this mean I’m closing my eyes to all the injustice and cruelty in the world? No,
definitely not. We live in a treacherous world. Can’t I see that so much
freedom makes people fearful and selfish? Certainly: the self-interest and
uncertainty are evident, but they don’t depress me. Aren’t we still a long way
away from ‘the good city’, as my predecessor Geert Mak characterised it in his
own inaugural lecture for this chair?42 Yes indeed, that remains an unrealisable
Utopia. Nevertheless, I only see things getting better in the future. ‘The
optimist,’ wrote Gandhi in 1921, ‘lives delighting in thoughts of love and
charity and, since there is none whom he looks upon as his enemy, he moves
without fear whether he is in the forest or in the midst of men.’ Let us avoid
the forest and immerse ourselves in the human masses, learning from each
other, sharing knowledge, being optimistic and working together. For it is not
from nature alone that we can learn; we can also learn from technology.
Perhaps more than anything we can learn from each other and from one of the
greatest technical tours de force of which humans are capable: building large,
resourceful and sustainable cities.

1 Castells, Manuel. 2000. The Information Age: Economy, Society and Culture. 3 vols. Oxford. Blackwell.
2 Thoreau, Henry David. 1854. Walden; or, Life in the Woods.
3 See Iyer, Raghavan. 1990. The Essential Writings of Mahatma Gandhi. Delhi. Oxford University Press, p. 71.
4 Jackson, Holbrook. 1969. The Rise and Fall of 19th Century Idealism. New York. The Citadel Press, p. 222.
5 Sanders, K. 1981. Thoreau en Walden. Achtergronden. Amsterdam. Pranger.
6 Thoreau, Henry. 1849. ‘Civil Disobedience’, in Civil Disobedience and Other Essays. New York. Dover
Publications.
7 Jackson, Holbrook. 1969. The Rise and Fall of 19th Century Idealism. New York. The Citadel Press.
8 Wibaut, Floor. 1905. Unpublished dissertation about H.D. Thoreau’s Walden. Amsterdam City Archives,
30410, familie Wibaut 81.
9 Saunders, Doug. 2010. Arrival City. The Final Migration and Our Next World. New York. Pantheon Books.
10 Hall, Peter. 1998. Cities in Civilization. New York. Pantheon Books.
11 Florida, Richard. 2002. The Rise of the Creative Class. And How it’s Transforming Work, Leisure, Community
and Everyday Life. New York. Basic Books.
12 Johnson, Steven. 2006. The Ghost Map. A Street, a City, an Epidemic and the Hidden Power of Urban
Networks. London. Penguin Books.
13 Glaeser. Edward. 2011. Triumph of the City. How Our Greatest Invention Makes Us Richer, Smarter, Greener,
Healthier, and Happier. New York. Penguin.
14 Kelly. Kevin. 2010. What Technology Wants. New York. Viking.
15 Brugmann, Jeb. 2009. Welcome to the Urban Revolution. How Cities Are Changing The World. New York.
Bloomsbury Press.
16 Glaeser. 2001. pp. 200-201.
17 Beavan, Colin. 2009. No Impact Man. Saving the Planet One Family at a Time. London. Piatkus.
18 Surowiecky, James. 2004. The Wisdom of Crowds. Why the Many Are Smarter than the Few and How
Collective Wisdom Shapes Business, Economies, Societies and Nations. New Yorl. Anchor Books.
19 See, for example, Hoeger, Kerstin, and Kees Christiaanse (eds). 2007. Campus and the City. Urban Design for
the Knowledge Society. Zürich. GTA Verlag.
20 Rose, Nicolas. 1999. Powers of Freedom: Reframing Political Thought. Cambridge. Cambridge University
Press.
21 Friedmann, John. 2002. The Prospect of Cities. Minneapolis/London. University of Minnesota Press.
22 Hans Boutellier reached the same conclusion. See Boutellier, Hans. 2011. De improvisatiemaatschappij. Over
de sociale ordening van een onbegrensde wereld. The Hague. Boom Lemma.
23 Sennett, Richard. Together. The Rituals, Pleasures and Politics of Cooperation. New Haven. Yale University
Press.
24 Castells, Manuel. 1997. The Power of Identity. Malden. Blackwell Publishers.
25 Hemel, Zef. 2010. ‘Soft planning’ in Maarten Hajer, Jantine Grijzen and Susan van ’t Klooster (eds). Sterke
verhalen. Hoe Nederland de planologie opnieuw uitvindt / Strong Stories. How the Dutch are Reinventing
Spatial Planning. Rotterdam. 010 Publishers.
26 Arendt, Hannah. 1958. The Human Condition. Chicago. [+?]
27 Bruner, Jerome. 2004. Making Stories: Law, Literature, Life. Boston. Harvard.
28 Terlouw, Jan C. 1997. Wetenschap en politiek. Living apart together. Inaugural speech. University of
Amsterdam (UvA)
29 Sennett, Richard. 2012. Together. The Rituals, Pleasures and Politics of Cooperation. London: Allen Lane.
30 Throgmorton, J.A. 2000. ‘On the Virtues of Skillful Meandering’, APA Journal. Autumn 2000. Vol. 66, No. 4.
31 Ibid.
32 Hemel, Zef. ‘Wikicity. Open Planning for a Liveable Amsterdam 2004-2011’, in Chris Gossop & Shi Nan. 2011.
Liveable Cities: Urbanizing World. ISOCARP Review 07. The Hague. 90-109.
33 Brouwers, Ruud, et al. 2008. Pi de Bruijn. Engagement + Stedenbouw. Delft. Prototype Editions.
34 Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. 2012. Vertrouwen in burgers. WRR report no. 88.
Amsterdam. Amsterdam University Press.
18
35 Scruton, Roger. 2012. Green Philosophy. How to Think Seriously About the Planet. London. Atlantic Books.
36 Jacobs, Jane. 1992. Systems of Survival. A Dialogue on the Moral Foundations of Commerce and Politics. New
York. Random House.
37 Roobeek, Annemieke J.M. 1995. De stad, dat zijn de burgers! Amsterdam. Van Gennep.
38 On 24 September 2012 the 2022 edition was awarded to Almere.
39 In its coalition agreement, the Dutch government formed in October 2012 decided to distance itself from the
ambition to bid for the 2028 Olympics and Paralympics.
40 Kelly. Kevin. 2010. What Technology Wants. New York. Viking.
41 Salewski, Christian. 2012. Dutch New Worlds. Rotterdam. 010 Publishers. 219-239.
42 Mak, Geert. 2007. De goede stad. Amsterdam/Antwerp. Atlas.

De stad als brein

Mevrouw de Rector Magnificus, Mijnheer de Decaan, Leden van het Curatorium van de Wibautleerstoel, College van Burgemeester en Wethouders van de Gemeente Amsterdam, geachte toehoorders,

Op dit moment voltrekt zich een merkwaardige revolutie. Alles lijkt vloeibaar te worden, niets is meer vanzelfsprekend. Elke zekerheid omtrent waar deze wereld naar toe gaat lijkt vervlogen. De turbulentie komt van binnen en van buiten en doet zich voelen op wereldschaal. De socioloog Manuel Castells heeft deze ontwikkeling eind jaren negentig van de vorige eeuw scherp geanalyseerd in zijn driedelige ‘The Information Age’. Nieuwe technologieën zijn de aanjager. Informatie- en communicatietechnologie in de eerste plaats. Ze wordt als ontwrichtend ervaren. Daarbij spelen óók vraagstukken als die van de houdbaarheid van de aarde. Is verdere groei wel mogelijk zonder onze planeet te schaden in de zin dat toekomstige generaties nooit meer het bestaansniveau van ons zullen kunnen evenaren?
De onzekerheid treft ook Amsterdam. Economisch en demografisch wil en zal ‘de oude dame aan de Amstel’ wel blijven groeien. Immers, ondanks de financiële crisis gaat het haar nog betrekkelijk goed. Maar op het moment dat ik dit zeg, begin ik al te twijfelen. Want de burgers en het bestuur hebben deze voorspoed maar gedeeltelijk zelf in de hand. Kan de wetenschap helpen overzicht te brengen en kennis ontsluiten die enige helderheid brengt voor de inwoners van de hoofdstad van het land? Wethouder Wibaut zou het zich hebben afgevraagd. Het is een maatschappelijke kwestie van de eerste orde.
Voor het college van Burgemeester en Wethouders was het aanleiding om de naar Wibaut vernoemde leerstoel aan deze universiteit de komende vijf jaar in het licht van de toekomst te plaatsen. Met name de wethouder ruimtelijke ordening ziet zich voor een lastige opgave gesteld. Hij wordt geconfronteerd met een omvangrijke groeiprognose, die echter in het licht van de crisis lastig valt te realiseren.

Vanuit een mondiaal perspectief is in de ontwikkeling die wij op dit moment meemaken de verstedelijking dominant. Immers, het vooruitzicht dat de wereldbevolking de komende decennia nog met drie miljard zal toenemen en dat van die toekomstige negen à tien miljard misschien wel zeventig tot tachtig procent in steden zal leven, plaatst alles in een nieuw perspectief: hoe wij in de toekomst zullen wonen, werken, rusten, recreëren, ons voeden, verzorgen, bewegen wordt door dit metropolitaanse vooruitzicht sterk bepaald. Op dit moment vormen zich overal op aarde megasteden die regio’s en landsgrenzen verre overschrijden. De revolutie die wij meemaken is een urbane. De mens wordt definitief een stedelijk dier.

Wibaut en Walden
In de tijd van wethouder Wibaut, zo rond 1920, groeiden de steden in Europa en Amerika ook al onstuimig. Ook toen al was nieuwe technologie de drijvende kracht. Vergeleken echter met de explosieve groei in Azië, Afrika en Zuid-Amerika die wij op dit moment beleven, lijkt de verstedelijkingsgolf in Europa en Amerika op het eind van de negentiende en in de eerste helft van de twintigste eeuw bijkans in het niet te vallen. Dat neemt niet weg dat op Wibaut en zijn tijdgenoten de urbanisatie al grote indruk maakte. Vandaar ook zijn opvallende interesse voor stedenbouw en planologie. Het raadslid Wibaut diende de motie in die van het toenmalige gemeentebestuur de instelling van een stedenbouwkundige dienst eiste. Amsterdam zou groeien, maar dat moest volgens de indieners op maatschappelijk en economisch verantwoorde wijze gebeuren. Geordend, esthetisch, hygiënisch, gepland. Mijn eigen dienst, de Dienst Ruimtelijke Ordening van Amsterdam, is er in 1928 uit voortgekomen.
Op wie de explosieve groei van steden ook al zo’n grote indruk maakte, was de dichter, schrijver en filosoof Henry David Thoreau. Enkele jaren vóór Wibauts geboorte ontvluchtte deze zoon van een welvarend ondernemer het snel groeiende Boston, Massachusetts, en streek neer in de bossen bij Concord, waar onder de rook van de grote stad zijn vader een buitenverblijf had. Daar, aan de oever van Walden vijver en pal naast de pas aangelegde spoorlijn die Boston met zijn westelijke voorsteden verbond, leefde deze merkwaardige alumnus van Harvard University twee jaar lang in een zelfgebouwde hut en schreef er ‘Walden; or Life in the Woods’. Walden verscheen in 1854. Het zou een bestseller worden en via zulke uiteenlopende bewonderaars als Frederik van Eeden en Mahatma Gandhi later school maken en onderdeel gaan vormen van een lange lijst boeken, geschriften en pamfletten, alle min of meer een reactie op de uitwassen van de snel groeiende metropool.
In ‘Walden’ verklaart Thoreau zijn grote liefde voor individuele onafhankelijkheid, materiële zelfvoorziening, geestelijk zelfonderzoek, wandelen en natuur. Over de grote stad sneert hij dat je daar niet hoeft te leven om de wereld te doorgronden. En ook: “Een kleine gestapelde muur van veldkeien die iemands tuin begrenst, is zinvoller dan een Thebe met honderd poorten dat steeds verder is afgedwaald van het ware levensdoel.” Boston met zijn dominante materialistische cultuur, dat was als Thebe. Van de natuur kon je volgens Thoreau meer leren. Thoreau had ook weinig op met prille ideeën over socialisme. Volgens hem haalden grote aantallen mensen het gemiddelde niveau van denken alleen maar naar beneden. Er is later wel geschamperd over het feit dat Thoreau minder in zijn hut verbleef dan hij deed voorkomen. Zelf deed hij daarover allerminst geheimzinnig. Trouwens, van hem hoefden mensen niet net zo te leven als hij. Dat was nu juist de kern van zijn filosofie: ieder mens moet onafhankelijk zijn en zijn leven geheel volgens eigen inzichten leiden. Hoe minder de overheid doet hoe beter en burgerlijke ongehoorzaamheid is soms gerechtvaardigd. Het ware levensdoel is: persoonlijke vrijheid.
De anti-stedelijke gevoelens die Thoreau verwoordde – diens afwijzing van snelheid, techniek, mensenmassa’s, materialisme en metropool – moeten we, als gezegd, zien in het licht van de onstuimige verstedelijking met zijn dominante industrie in het midden van de negentiende eeuw. Grote steden werden vereenzelvigd met extreme rijkdom en spilzucht, maar ook met schrijnende armoede, bandeloosheid, stank, vervuiling, criminaliteit, ze werden regelmatig geplaagd door levensbedreigende epidemieën die door de dichte pakking van mensen vaak een verwoestende uitwerking hadden. Die gevoelens van afkeer werden ook maatschappelijk breed gedeeld. De vriendelijke natuur werd tegenover de smerige, opdringerige stad geplaatst.
In 1905, twee jaar voordat hij in de Amsterdamse gemeenteraad zou worden gekozen, schreef de vijfenveertig jarige Wibaut een scriptie over Walden. Daarin typeert hij Thoreau als een weinig maatschappelijk denker. “Hij (Thoreau) ziet alleen de maatschappij als een produkt van menschelijke dwaasheid en niet de menschen als het ongelukkige resultaat van maatschappelijke dwaasheid.” Thoreau bekommert zich eigenlijk ook niet om de grote massa, noteert Wibaut vervolgens. Met waardering schrijft hij over Thoreau’s kritiek op de leefwijze van mensen en constateert dat het boek ook aangeeft hoe mensen beter kunnen leven. “Het middel ertoe is onafhankelijkheid,” maar daar laat hij direct op volgen: “maar dit mag geen doel worden.”
Wat wilde Wibaut? Wibaut was een ondernemer die zich tot het socialisme had bekeerd. In plaats van een klassenstrijd te voeren hoopte hij langs democratische weg te bereiken dat in brede kring de gedachte van een meer sociale, rechtvaardige wereld zou postvatten. Terwijl zijn blik internationaal was, geloofde hij dat vooral door middel van lokale maatschappelijke hervormingen vooruitgang kon worden geboekt. Zijn doel was ‘volledige democratie’ door gemeenschappelijk eigendom van productiemiddelen en grond binnen de gemeentegrenzen. De ideale samenleving waarin iedereen deelt en participeert zou uiteindelijk door middel van planning worden bereikt. Toen hij ‘Walden’ las was Wibaut juist verhuisd van Vlissingen naar Amsterdam, waar hij zich met zijn gezin had gevestigd aan de Weesperzijde. Anders dan Thoreau koos Wibaut juist bewust voor de grote stad.

Tot zover Walden en Wibaut. Ik heb ze hier opgevoerd om er lessen uit te leren. Ik weet het, inmiddels leven wij in volstrekt andere tijden. Maar er is ook een belangrijke overeenkomst tussen toen en nu. Opnieuw maken wij wereldwijd een ongekende urbanisatie mee die, zoals gezegd, nog veel omvangrijker en turbulenter is dan honderd jaar geleden. Sommigen spreken zelfs van de laatste ronde van verstedelijking. De vraagstukken van duurzaamheid en rechtvaardigheid dringen zich aan ons op, in de sloppenwijken van de steden in Azië, Afrika en Zuid-Amerika broeit en gist het, via het internet verspreiden de outcasts hun bedreigingen. Manuel Castells heeft vooral op de schaduwkanten van deze ontwikkeling gewezen. Tegelijkertijd opende de Britse geograaf Sir Peter Hall in ‘Cities in Civilization’ een hoopvoller perspectief: op sommige momenten in de geschiedenis bloeiden bepaalde steden op en werden extreem innovatief. Dit zou ook in de eenentwintigste eeuw weer gebeuren. Vier jaar later poneerde de Amerikaanse geograaf Richard Florida in ‘The Rise of the Creative Class’ de stelling dat innovatie en creativiteit de drijvende krachten zijn in onze postindustriële samenleving en dat een zogenaamde ‘creatieve klasse’ van kunstenaars en vernieuwers naar bepaalde steden trekt. Het meer algemene idee dat steden potentieel geweldige generatoren van welvaart, innovatie en creativiteit zijn raakte het afgelopen decennium binnen en buiten de wetenschap snel verbreid. Ook de Amerikaanse econoom Edward Glaeser bevestigde onlangs in ‘Triumph of the City’ dat de extreem hoge kosten van grootstedelijke infrastructuren alleszins gerechtvaardigd zijn omdat wij onze cultuur, onze welvaart en onze vrijheid aan grote steden te danken hebben. En technologiekenner Kevin Kelly noemde de stad een technologisch construct dat op een minimaal oppervlak een maximum aan ideeën en uitvindingen genereert en dat de keuzemogelijkheden van mensen sterk vergroot, waardoor zij hun leven steeds meer naar eigen inzicht kunnen inrichten. De Canadese strateeg Jeb Brugmann ten slotte kondigt niet minder dan een ‘stedelijke revolutie’ aan, waarmee hij doelt op de komst van nieuwe ‘urban regimes’ die de wereld ingrijpend zullen veranderen. Kortom, in betrekkelijk korte tijd zijn vanuit heel verschillende hoeken stemmen opgegaan om grootstedelijkheid te gaan beschouwen als een nastrevenswaardige conditie en minder als een probleem. Grootstedelijkheid als bij uitstek de conditie die ons economische voorspoed brengt, die tot grotere gezondheid leidt, die bovendien duurzaam is en die mensen bevrijdt.

Nu is er een probleem. Nog steeds waart de geest van Thoreau rond die meent dat wij beter af zijn in ons eentje, in een eengezinswoning buiten de grote stad, en die een kunstmatige tegenstelling creëert tussen stad en land, tussen stad en natuur. In Noord-Amerika – het land van Thoreau en Glaeser – is de neiging tot suburbanisatie nog altijd het grootst. Ideologisch is hij daar ook sterk met het gedachtegoed van Thoreau verbonden, al is van diens oorspronkelijke streven naar eenvoud en vergeestelijking weinig meer over. De huidige Amerikaanse suburb is juist het toppunt van consumentisme – een vorm van persoonlijke vrijheid die wel heel ver afstaat van wat Thoreau ooit bedoelde en die ook allerminst duurzaam blijkt te zijn. Glaeser schrijft bijvoorbeeld dat hij als bewoner van een dorp even buiten Boston had ontdekt dat zijn energierekening vele malen hoger was dan toen hij nog dicht bij Harvard woonde. In het groen, schrijft hij, toon je weliswaar je liefde voor de natuur, maar leven in een metropool is veel milieuvriendelijker. Glaeser noemt dit inzicht fundamenteel. Maar is het bij ons zoveel beter? Zelfs in ons kleine landje met zijn zeventien miljoen inwoners is het ruimtelijke beleid nog altijd niet afgestapt van het idee dat grote steden vooral een probleem zijn en dat een dichtheid van dertig, veertig woningen per hectare wel het maximaal haalbare is. Nu het verstedelijkingsprogramma op zijn einde loopt moeten we constateren dat de laatste rijksgestuurde ruimtelijke operatie vooral files heeft gebaard. Vergeeft u mij m’n ongenuanceerdheid, maar wordt het niet tijd voor een nationaal programma voor compacte, diverse en duurzame grote steden? Een programma dat bovendien de bijzondere ecologische betekenis van hoogstedelijke milieus erkent en dat stad en land op een andere manier met elkaar probeert te verzoenen dan door het platteland nòg verder vol te bouwen? ‘Steden kunnen de wereld redden!’, luidde de ondertitel van het internationaal stedenbouwcongres dat de Dienst Ruimtelijke Ordening samen met het NIROV en het toenmalige Ministerie van VROM in 2009, nota bene in het zogenaamde Wibaut-jaar, organiseerde. Een mondiaal grootstedelijk perspectief, klonk de boodschap, is niet alleen economisch aantrekkelijk, maar ook noodzakelijk als wij de aarde willen behouden.

Hier doemt een nieuwe held op: Colin Beavan, de ‘No Impact Man’ die met vrouw en kind vanuit zijn appartement in hartje New York gedurende een jaar probeerde duurzaam te leven. Dat dat niet meeviel mag duidelijk zijn en het is aandoenlijk om te lezen over zijn verwoede pogingen om bijvoorbeeld geen toiletpapier meer te gebruiken. Terwijl zijn gezin zich ontdeed van zoveel mogelijk spullen, leerde het de waarde van het immateriële kennen voor het vinden van geluk. Beavan als de nieuwe Thoreau, zoekend naar vrijheid, onafhankelijkheid en vergeestelijking door onthouding en zelfvoorziening, ditmaal niet teruggetrokken in de bossen bij Concord, maar midden in de hectische metropool. Moeten we dan allemaal gaan leven als eco-extremist Beavan? Ik hoop toch van niet.

Precies hier begint het vraagstuk van mijn leerstoel en dit is wat ik als planoloog de komende vijf jaar zou willen onderzoeken, namelijk: is er een grootstedelijke planning denkbaar die steden duurzaam maakt, die tegelijkertijd de vrijheidsgraden van stedelingen vergroot en die economische groei bevordert? Ik denk namelijk dat dit mogelijk is. Ruimtelijk planning wordt echter veelal als een inbreuk op de persoonlijke vrijheid gezien en als een rem op economische groei. Haar reputatie op het vlak van duurzaamheid houdt ook al niet over. Overheidssturing in het algemeen heeft het op dit moment zwaar te verduren. Ik denk ook dat de planning ingrijpend moet veranderen, wil ze kunnen voldoen aan de hoge eisen die wij tegenwoordig aan haar stellen. Haar nieuwe gedaante zal door planners waarschijnlijk ervaren worden als deplanning, als een pijnlijke vorm van ‘ont-planning’, met veel verlies en weinig controle. Het paradoxale is dat de nieuwe planning juist weer midden in de samenleving zal komen te staan en in de frontlinie zal opereren van maatschappelijke vernieuwing. Veel steden in de wereld zijn naar die nieuwe, democratische planning op zoek en Amsterdam lijkt op dit moment te behoren tot de koplopers. Het veronderstelt wel dat we in dit kleine landje het idee van de metropool met zijn hoge dichtheid gaan omhelzen. Laten we afscheid nemen van Thoreau, geen heimwee meer hebben naar Walden en ook beseffen dat VINEX – het ruimtelijke beleid volgens de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening – wel heel ver afstaat van duurzaamheid, maar ook dat een leven leiden als Colin Beavan niet nodig is. Wibaut had gelijk. We moeten maatschappelijk denken, persoonlijke vrijheid is niet ons enige doel en lokale planning is noodzakelijk. Ons perspectief is, hoe dan ook, grootstedelijk. Groot Amsterdam, met zijn tweeënhalf miljoen inwoners, maakt zich op voor een derde Gouden Eeuw.

Thinking together
Als de grootstedelijke regio het technische construct is dat op een minimaal oppervlak een maximum aan ideeën genereert, dan is de metropool zelf dus een beginpunt van ons denken. Wat zijn de contouren van de nieuwe Amsterdamse planning die ons meer welvaart belooft, ons grotere persoonlijk vrijheid biedt en tegelijk onze aarde weet te behouden? Ik noem er drie. Samen vormen ze de architectuur van de stad, opgevat als brein.

a. Kennis
Volgens mij hebben we in ieder geval méér intelligentie nodig. Die grotere intelligentie met z’n feedback mechanismen kunnen we eenvoudig bereiken door méér breinen in te schakelen bij de planning. Glaeser spreekt van ‘thinking together’. Dat ‘samen denken’ gebeurt nu onvoldoende. Het begrip ‘wisdom of crowds’, door de Amerikaanse ‘New Yorker’ columnist James Surowiecky geijkt, kan hier goede diensten bewijzen. Het gaat ervan uit dat grote groepen heel verschillende mensen onder bepaalde omstandigheden in staat zijn betere besluiten te nemen dan experts, en ook betere voorspellingen te doen over de toekomst. Diversiteit is daarvoor een vereiste. Nu is de bevolking van grote steden als Amsterdam heel divers. Voor collectieve intelligentie is ze daardoor buitengewoon geschikt. Door grote delen van de bevolking van de stedelijke regio bij de planning in te schakelen zouden we tot collectieve wijsheid moeten kunnen komen. Hoe meer al die breinen in contact met elkaar staan, hoe intelligenter de stad. In een kant-en-klaar ruimtelijk model vertalen laat dit zich niet. Wel wil ik hier wijzen op het opmerkelijke succes van de campus als nastrevenswaardig model in de zogenaamde kenniseconomie. Zelf zie ik in die campussen juist een heel andere trend, namelijk de neiging om de stad te imiteren. Universiteiten, vliegvelden, stations, ziekenhuizen, pretparken, scholen, ze zoeken opvallend genoeg allemaal naar levendigheid, cultuur, voorzieningen, informaliteit, interactie, kruisbestuiving – typisch de kenmerken van de metropool. Feitelijk bootsen ze de stad in afzondering na. Ikzelf denk dat het ecosysteem van de metropool als zodanig potentieel tot veel grotere intelligentie leidt dan al die campussen afzonderlijk en dat de campus het beste met de stad kan versmelten.
Heel verschillende soorten kennis zou betekenen dat kennis van de professionele planners niet volstaat. Planners excelleren in het hanteren van kaarten, diagrammen en statistieken. Dit professionele repertoire wordt als objectief beschouwd en heeft vooral als doel om andere professionals te overtuigen. Echter, het is statische kennis, abstract, de werkelijkheid sterk reducerend. Daar tegenover staat de rijke, gevarieerde en specifieke kennis over het alledaagse leven, inclusief de menselijke emoties die daarbij horen. Die kennis is concreet, plek gebonden, sterk door persoonlijke ervaringen geschraagd. De neiging van planners is om deze kennis te negeren. Professionals hebben uitgesproken opvattingen over welke kennis relevant is en welke niet. Benutting van àlle soorten kennis vereist aggregatie, niet selectie, want grotere intelligentie ontwikkelen komt neer op het creëren van een rijke en omvangrijke body of knowledge. Omgekeerd overtuigen de abstracte kaarten, plannen en statistieken van de experts de burgers niet. De Amerikaanse planoloog John Friedmann gelooft daarom niet dat beide soorten kennis ooit bij elkaar kunnen komen. De abstracte kennis van de planningsexperts staat volgens hem te ver af van de burgers en juist dicht bij de ‘power brokers’. Die laatsten zullen hun macht alleen delen indien er voldoende tegenmacht wordt georganiseerd. Kennis over het alledaagse leven moet zich volgens Friedmann dus steeds weer als een politieke tegenmacht opstellen en bewijzen, in de vorm van actievoeren door burgers of door een gang naar de rechter. Afgezien van de vertraging, het wantrouwen en de onrust die dit teweegbrengt, blijft ook veel kennis onbenut. Wel constateert Friedmann meer aandacht in recente planningstheorieën voor grotere betrokkenheid van burgers, maar die tendens ziet hij toch vooral als een terugkeer van ideeën uit de turbulente jaren zeventig van de vorige eeuw, niet als een nieuw begin.
Friedmann ziet over het hoofd dat sinds het internet collectieve intelligentie zich al aan het organiseren is, op het wereldwijde web, en dat zich daar een ‘wisdom of crowds’ ontwikkelt die alle vormen van kennis opvallend gemakkelijk integreert. Zelf stel ik regelmatig op Twitter een open vraag; uit de ruim veertienhonderd volgers krijg ik uiteenlopende reacties die samen een heel spectrum aan antwoorden opleveren. Open source werkt ook al zo snel en krachtig. Wat in de fysieke wereld slecht lukt omdat ze verkokerd is of professioneel te sterk verkaveld, dat gebeurt dus wèl in het virtuele: het soepel samenkomen van zeer heterogene kennis. Wachten totdat de sociale media in staat zijn om menselijke dialogen na te bootsen, zoals de socioloog Richard Sennett denkt, of tot iedereen online is, hoeft beslist niet. De grotere intelligentie wordt ook zonder dat bereikt. De stadsontwikkeling zou van deze ontwikkeling op het web kunnen profiteren. Wat houdt de planners tegen? Verlies van macht? Ik denk het wel. Een van de ingrijpende gevolgen van de informatietechnologie is dat professionals het werk van amateurs niet langer kunnen buitensluiten. Veel beroepsgroepen – journalisten, muzikanten, artsen, rechters, bankiers, politici – zijn de planologen al voorgegaan. Niet dat hun rol daarmee is uitgespeeld. Planners hoeven alleen niet meer onwetendheid en irrationaliteit te bestrijden, ze kunnen zich eindelijk op de kern van hun vak richten: samen aan betere steden bouwen. Door de nieuwe open planning kan een veel rijkere bron van kennis en betrokkenheid worden aangeboord.

b. Verhalen
Collectieve intelligentie vraagt ook om duiding en betekenisgeving. Zonder dat worden mensen niet geraakt, dragen ze niet bij en komen ze niet in actie tenzij alleen vanuit hun eigen belang. Castells heeft erop gewezen dat de behoefte aan identiteit allesbepalend zal zijn in een samenleving die onder druk van de globalisering grenzeloos wordt, die aan voortdurende verandering blootstaat en die daarbij permanent uit elkaar dreigt te vallen. De technische planning met haar nadruk op governance en planningsinstrumentarium gaat aan deze behoefte voorbij. Voor zover het narratieve in de planning al bestaat, werd ze het afgelopen decennium beheerst door marketing denken en abstracte planconcepten, het accent lag op macht en op iconen. Betekenis en identiteit kunnen echter ook heel anders geladen worden. Door boeiende, bijna persoonlijke verhalen te vertellen worden mensen ontvankelijk en herkennen zich in situaties die voor hen in een groter verband worden geplaatst, ze raken vertrouwd met een hen onbekende toekomst. Omdat in een narratief proces mensen zich idealiter openstellen voor kritiek en onderhandeling en bereid zijn de eigen overtuiging bij te sturen kunnen ook uiteenlopende belangen gemakkelijker worden verzoend. Verhalen laten zich ook kneden en passen zich aan; nieuwe hoofdstukken kunnen worden toegevoegd; er is geen pretentie meer van maakbaarheid. Verhalen zijn dus open. Goed vertelde verhalen zijn zelfs in staat om mensen te inspireren en te activeren. Anders gezegd, verhalen erkennen de complexe wereldse realiteit, confronteren ons met onze morele verantwoordelijkheden en zetten ons aan tot gezamenlijk actie. Begin jaren zeventig lanceerde ontwikkelingspsycholoog Jerome Bruner de theorie dat het ‘verhalende bewustzijn’ voor mensen zeker zo belangrijk is als het ‘informatieverwerkende bewustzijn’, zo niet belangrijker. Dat verhalende bewustzijn mag in een intelligente planning niet ontbreken en het is de kunst om die toekomstverhalen gezamenlijk te ontwikkelen. Zo ontstaan gedeelde visies.

c. Dialoog
Als derde en laatste bestanddeel van collectieve intelligentie als basis voor de nieuwe planning noem ik hier de dialoog. In bijna alle bestaande planningsliteratuur wordt op het belang van open gesprekken gewezen. Dialoog impliceert een persoonlijke relatie tussen mensen, wederkerigheid, een luisterende en vragende houding die zaken in twijfel trekt en waarin voortdurend gezamenlijk wordt geleerd. Maar in diezelfde planningsliteratuur wordt ook vastgesteld dat in de wereld van de ‘power brokers’ de dialectiek veelal domineert. Een van mijn voorgangers, Jan Terlouw, ooit zelf politicus, wees daar in zijn intreerede op. Twijfel, de bondgenoot van de naar feiten en waarheid zoekende wetenschap, is de vijand van de politicus die overtuiging moet uitdragen, beweerde hij. Snel leren is daardoor veel moeilijker. Of neem de socioloog Richard Sennett, die in ‘Together. The Rituals, Pleasures and Politics of Cooperation’ beschrijft hoe politiek links rond 1900 koos voor machtspolitiek, een militante vorm van politiek bedrijven die sterk top-down werd aangestuurd. Politieke strijd vereiste dat de rijen gesloten bleven; de intern discipline maakte dat elke vorm van anders denken werd opgevat als zwakte; solidariteit werkte hiërarchie in de hand. Nog steeds ziet men sporen hiervan terug in de politiek. Referenda laten alleen de keuze tussen voor en tegen; politieke debatten vertrekken vanuit een these en roepen een antithese op; consensuspolitiek hoopt op synthese, maar het duurt doorgaans lang voordat die wordt bereikt. Het ongeduld in de politiek verhoudt zich slecht met deze confronterende wijze van communiceren. Het ambtelijke apparaat weerspiegelt dit ‘unite-and-fight principe’. Daar wordt vanuit kokers gewerkt, in afgebakende programma’s en projecten. En alles is op uitvoering gericht. Mijn ervaring is dat inspirerende verhalen het dialectische even kunnen doorbreken, maar de werking ervan is inderdaad van korte duur. Intelligentere planning is lastig wanneer een organisatie niet op samenwerking is ingericht. Herkenbaar zijn de ervaringen van de planoloog James Throgmorton, die na zijn aantreden als wethouder ruimtelijke ordening van Iowa City bevolking en raadsleden lijnrecht tegenover zich vond. Aan zijn pleidooien voor een open, inclusieve planning hadden ze geen boodschap. Het enige dat ze wilden was bedrijven accommoderen. Het sterkte hem alleen maar in de opvatting dat voor een houdbare toekomst een open benadering noodzakelijk is die soepel meebeweegt met veranderende opvattingen in de samenleving. In plaats van efficiënte bestuurlijke besluitvorming die afwijkingen, tegenspraak en twijfels vooral als politieke risico’s ziet, is een benadering nodig die open is, die gebruik maakt van lokale platforms binnen en buiten de gemeente, waar mensen van zeer diverse pluimage met elkaar inzichten delen en waar gezamenlijk aan toekomstverhalen wordt gebouwd. Met die meanderende stroom moeten planners en politici meebewegen.
Krijgen we dan niet last van dwarsliggers, van boze, cynische, kwaadwillende burgers? Niet als de planning van meet af aan open is. Lopen we niet het risico dat we uitsluitend de stedelijke elite bereiken die al heel goed in staat is voor zichzelf op te komen? Niet als we begrijpelijke verhalen maken en platforms creëren die voor heel verschillende mensen inspirerend zijn. Gebrek aan tijd en belangstelling van druk bezette stedelingen? Laten we ons realiseren dat mensen in principe houden van hun stad. Door die bijna irrationele liefde willen ze er graag aan bijdragen. Wie houdt er niet van Amsterdam?
Ik ga met u terug naar de roerige jaren zeventig, naar de begintijd van de inspraak. Want uw eventuele scepsis zal op ervaringen uit die tijd en daarna zijn gestoeld. De jonge planoloog Friedmann stelde zich in 1973 een lerende samenleving voor als een die bestaat uit allemaal kleine cellen die zich overal spontaan kunnen vormen. Worden taken complexer, dan vormen zich nieuwe cellen. Op een gegeven moment kunnen permanente platforms ontstaan waar mensen van verschillende achtergronden gestructureerde dialogen met elkaar voeren. Mijn idee is dat je deze organische celstructuur van een lerende samenleving het beste op steden kunnen projecteren, zo’n beetje zoals Patrick Abercrombie dit in 1944 voor Londen heeft gedaan. Onze latere structuur van stadsdelen is daarvan min of meer een afgeleide. Uiteindelijk zijn dit allemaal geformaliseerde structuren geworden en net als inspraak in wetten en verordeningen geregeld. Maar als je goed telt zijn er veel meer cellen. Kijk je bijvoorbeeld naar Amsterdam, dan zie je overal platforms ontstaan waar heel verschillende mensen voortdurend dialogen met elkaar voeren. Dan bedoel ik niet alleen de bekende debatcentra als De Balie, Pakhuis de Zwijger, De Rode Hoed, Felix Meritis, ARCAM, Club Trouw en De Nieuwe Liefde. Ook de Economic Board waar ondernemers, gemeente en universiteiten met elkaar spreken, Picnic, TEDx, Kenniskring Amsterdam, Spui 25, De Republikein, het pas opgerichte Stad Forum als opvolger van de Raad voor de Stadsontwikkeling, en nog veel meer: op heel veel plaatsen worden kennis, inzichten en ervaringen gedeeld. Vaak incidenteel, dikwijls weinig geformaliseerd, meestal improviserend, steeds op de toekomst van de stad gericht. Ook het ‘Amsterdam Gesprek’ van vanavond is een incidenteel platform waarin tweehonderd burgers – honderd ambtenaren, vijftig ondernemers en vijftig wetenschappers – met elkaar van gedachten wisselen over Amsterdam in het jaar 2025, wanneer de stad 750 jaar bestaat. Het initiatief van mijn voorganger Paul Scheffer en Ila Kassem van Van de Bunt om met jonge ondernemers over de toekomst van de stad te praten valt hier samen met de hervormingsagenda van de gemeente Amsterdam. Trouwens, is het niet opvallend dat steeds meer instellingen en bedrijven zich naar buiten keren, naar hun directe omgeving? Neem de Universiteit van Amsterdam. Haar relatie met de stad, merk je, wordt intensiever, onlangs weer fraai gesymboliseerd met het ‘Glazen Huis van de Wetenschap’ hier op het Spui. Daar komt bij dat, wat Friedmann in 1973 nog niet kon voorzien, zich op het internet een veelvoud van open fora, kennisbronnen en gedachtewisselingen ontwikkelt. Het gezamenlijke leren gaat daar snel. Die digitale ontwikkeling staat nog maar in de kinderschoenen. Al die platforms voegen zich bij de Amsterdamse gemeenteraad en de raden van de stadsdelen. Meebewegen met de stroom betekent aan publieke zijde dat evenzeer de gemeente zich naar buiten keert en al deze fysieke en virtuele platforms op de een of andere manier hoort en misschien ook wel in eigen gelederen kopieert. De ‘Vrijstaat Amsterdam’ uit 2009 was zo’n platform. De structuurvisie Amsterdam 2040 is ervan het resultaat. Ze won ‘Awards for Excellence’ van zowel Eurocities als ISOCARP. Een ander prijswinnend voorbeeld – maar nu buiten Amsterdam – is Roombeek in Enschede. Daar is bij de wederopbouw van de door de vuurwerkramp getroffen wijk open planning toegepast waarbij burgers van meet af aan actief werden betrokken. Wat zij voorstelden werd gerealiseerd, met een bewonderenswaardig resultaat. Dat het werkt is dus wel bewezen, maar wil de politiek het ook? Volgens de opstellers van het recent verschenen WRR-rapport ‘Vertrouwen in burgers’ is dit geen vraag meer, maar een noodzaak.
Laat ik de vraag eens omdraaien. Hebben wij de overheid nog wel nodig? De Britse conservatieve filosoof Roger Scruton stelt in ‘Green Philosophy’ bijvoorbeeld dat de overheid niet in staat is tot een duurzaam beleid. Ze is zelfs een gevaar voor het milieu zodra ze de leiding krijgt. De enorme milieuvervuiling ten tijde van de Sovjet Unie is voor hem daarvan het overtuigende bewijs. Mensen, is zijn stelling, lossen hun problemen zelf wel op, op lokaal niveau, in hun eigen gemeenschappen, omdat ze zich daar nog verbonden voelen met hun omgeving. Er is echter alle reden om de juistheid ervan te betwijfelen. Wel geloof ik, mèt Scruton, dat alleen op lokaal niveau duurzame oplossingen gevonden worden. ‘The wisdom of crowds’ werkt ook alleen op decentraal niveau, dicht bij de leef- en ervaringswereld van mensen. Maar mensen kunnen het nooit alleen. De Amerikaanse urbaniste Jane Jacobs had het mijns inziens bij het rechte eind toen zij in ‘Systems of Survival’ het private en het publieke stelsel als twee verschillende waardesystemen opvoerde, die beide nodig zijn om te overleven en die tot op zekere hoogte ook gescheiden moeten worden gehouden. Want als ze hybride worden, baren ze monsters. Het publieke moet dus waken over het private, en het private over het publieke. Corruptie is een teken dat tenminste een van beide systemen faalt. Er zal dus altijd wel een verschil zijn tussen wat burgers willen en wat het gemeentebestuur doet. Ze moeten elkaar voortdurend corrigeren. En precies daarin schuilt ook de oplossing. De overheid moet allerminst worden uitgeschakeld; dat is zelfs gevaarlijk. Maar wat de overheid zelf bedenkt is lang niet altijd duurzaam, al denkt zij vaak van wel. Ik zie het als een verdere doorontwikkeling van de lokale democratie. Het al of niet afschaffen van de deelraden acht ik in deze minder relevant. Het gaat er veeleer om van meet af aan intensieve verbindingen te leggen tussen het bestuur, de volksvertegenwoordiging en de samenleving, opdat de stad als één groot brein functioneert. Dat kan als het bestuur en het ambtelijke apparaat zich naar buiten richten. Ook omdat de representatieve democratie aan betekenis inboet, is deze nieuwe open planning hard nodig. Misschien is het nog niet de ‘volledige democratie’ die Wibaut bedoelde; maar hij komt er wel heel dichtbij.

Wat ik de komende vijf jaar graag zou willen onderzoeken is de werking van deze drie bestanddelen van open planning – kennis, verhalen, dialoog –, toegepast op grootstedelijk niveau, in casu Amsterdam. Daarin voel ik mij schatplichtig aan Annemieke Roobeek, een van mijn voorgangers, die in 1995 Forum Amsterdam oprichtte vanuit hetzelfde idee dat de burgers de stad uitmaken. Koos zij destijds voor 2010 als tijdshorizon en de Noord-Zuidlijn als uitgangspunt voor deliberatie, door mijn dubbelfunctie van planoloog bij de gemeente en hoogleraar planning aan de universiteit zoek ik naar een aangepaste, eigentijdse opgave. Een proefgebied als een Amsterdamse Floriade zou een unieke gelegenheid bieden, verondersteld dat de Nederlandse Tuinbouwraad begin oktober voor Amsterdam kiest. Het beoogde expositieterrein bevindt zich in het hart van Amsterdam Zuidoost, in het bidbook is het begin van een verhaallijn ontwikkeld, veel partijen zijn al betrokken, naar geschikte platforms wordt gezocht. Stap voor stap zou zowel vanuit de stad als vanuit de universiteit de nieuwe planning in dit gebied ontwikkeld kunnen worden: tegelijk scheppend en reflecterend. Niet alleen het Floriadeterrein zelf, maar het hele stadsdeel, ja zelfs het sterk door tuinbouw gedomineerde platteland kan hierdoor duurzaam worden. Ook een eventuele kandidatuur van Amsterdam als naamstad voor de Olympische Spelen in 2028 zou zich voor een groots opgezet maatschappelijke experiment als deze lenen. De open planning zou daardoor zelfs op heel Nederland betrokken kunnen raken. Van een totaal andere orde maar niet minder relevant beschouw ik de krimpproblematiek in de gemeenten Delfzijl, Heerlen en Sluis, waarvoor burgemeester Van der Laan het initiatief tot samenwerking heeft genomen. De hervormingsagenda van de gemeente Amsterdam, in het bijzonder die van de ruimtelijke sector, zie ik in hetzelfde licht en ik hoop dat het beeld van Amsterdam als brein daarin de komende vijf jaar weer een stap dichterbij wordt gebracht. Naast experimenten dicht bij huis hoop ik dat uitwisseling met andere steden in de wereld die op soortgelijke wijze bezig zijn met open planning in het onderwijsprogramma kan worden opgenomen. Het onlangs opgerichte ‘Centre for Urban Studies’ kan daarin goede diensten bewijzen. Zelfs steden waar open planning nog ontbreekt of minder voor de hand ligt kunnen interessant studievelden vormen, al was het maar om erachter te komen of andere planningsculturen werkelijk zo verschillen dat ze steden beletten om als breinen te functioneren.

Het pad naar verbetering
Maar hoe komen wij tot verandering? Die vraag stelt Kevin Kelly zich ook op het eind van zijn nieuwste boek. Er zullen, schrijft hij, altijd een paar mensen zijn die het schrijven van een boek in een hut aan de rand van een vijver het ideale pad vinden naar verbetering. Maar de meesten zien toch de toenemende keuzemogelijkheden dankzij nieuwe technologie en een rijke stedelijke beschaving als de manier om vooruitgang te boeken. Wibaut’s geloof in grootstedelijke planning getuigde van diezelfde houding. Stedenbouw en planning zijn door en door maatschappelijk, ze proberen de wereld beter te maken door mensen meer ruimte, meer kansen en meer mogelijkheden te bieden. De moderne informatie- en communicatietechnologie stelt mensen in staat om zich overal mee te bemoeien. Het helpt ons om onze steden als collectieve breinen te laten functioneren. De hier ontvouwde open planning is daarom op deelname van zoveel mogelijk mensen gericht; ze gaat uit van inspireren, delen en samenwerken, alles op grootstedelijke schaal. Deze interactieve planning herinnert aan de jaren zeventig, ook al bestond er toen nog geen internet en liepen de steden leeg. Voor mijzelf is hiermee de cirkel rond, want de planologie die ik juist in die tijd in Groningen studeerde en waarvan ik in de jaren tachtig en negentig geleidelijk afstand nam omdat ik, eenmaal in Amsterdam, betrokken raakte bij Nederland Nu Als Ontwerp, heb ik de afgelopen acht jaar weer in mijn armen gesloten. Niet dat vormgeving er bij nader inzien niet toe doet. Dat doet ze zeker. Zonder schoonheid kunnen wij niet leven. Maar ook de ontwerpprofessie kan niet langer de wijsheid claimen. Wij hebben elkaar nodig. We moeten samenwerken. Terug naar de jaren zeventig dus. De oude planningsliteratuur blijkt ook nog opvallend fris en actueel. De ‘learning society’ van John Friedmann is zelfs springlevend. Het dialectische van die tijd heeft de nieuwe generatie echter ver achter zich gelaten. Via internet bouwt ze aan haar eigen sociale netwerken. Ik maak er graag deel van uit, ik leer ervan en ben optimistisch. Sluit ik daarmee mijn ogen voor alle onrecht en wreedheid in de wereld? Nee, stellig niet. We leven in een gevaarlijke wereld. Zie ik dan niet dat zoveel vrijheid mensen angstig en egoïstisch maakt? Zeker, de zelfzucht en de onzekerheid zijn er wel, maar ze drukken me niet. Zijn wij niet nog ver verwijderd van ‘de goede stad’, zoals mijn voorganger Geert Mak die in zijn intreerede zo fraai typeerde? Jawel, dat is en blijft een nimmer te realiseren utopie. Desalniettemin zie ik de toekomst alleen maar beter worden. “De optimist,” schreef Gandhi in 1921,“leeft in gedachten van liefde en barmhartigheid, en aangezien hij niemand als zijn vijand beschouwt, beweegt hij zich zonder angst, of hij nu in de bossen leeft of midden tussen de mensen.” Laten we de bossen mijden en ons in de mensenmassa onderdompelen en van elkaar leren, kennis delen, optimistisch zijn en samenwerken. Want niet alleen van de natuur kunnen we leren. Dat kunnen we ook van technologie. Misschien wel meer leren we van elkaar, en van een van de grootste technische prestaties waartoe mensen in staat zijn: grote, vernuftige en duurzame steden bouwen.

Dankwoord
‘De wijsheid van de meeste mensen is leengoed’, schreef Michel de Montaigne. Dat geldt ook voor mij. Ik ben veel mensen schatplichtig.

Het College van Bestuur van de Universiteit van Amsterdam dank ik voor de mogelijkheid om mij vijf jaar aan haar instelling te verbinden. De betekenis van de universiteit voor de stad zal de komende jaren groter worden. Met u, mevrouw de Rector, had ik hierover direct al een boeiend gesprek. De komende reeks Amsterdam Lezingen zal daarom in het teken staan van ‘Amsterdam als kennisstad’.

Het College van Burgemeester en Wethouders van Amsterdam dank ik voor het in mij gestelde vertrouwen en voor de bijzondere leeropdracht die ze voor mij heeft geformuleerd. In het bijzonder dank ik wethouder Van Poelgeest. Het is een voorrecht om voor u te werken.

Mijn grote leermeesters zal ik ook de komende vijf jaar in gedachten houden: G.J. van den Berg, die met zijn ethische benadering van planologie mij nog altijd in zijn greep heeft; Manfred Bock, die als promotor mij de grote waarde van historisch denken heeft leren inzien; wijlen Dirk Frieling, die mij voordeed hoe je met ruimtelijke planning mensen kunt inspireren; Max van den Berg die met zijn levendige geest en praktische ervaring als planoloog en ambtenaar me tot op de dag van vandaag met goede raad terzijde staat.

Mijn collega’s van de Dienst Ruimtelijke Ordening dank ik voor de samenwerking, in het bijzonder Klaas de Boer en Wim Hoedemaker, met wie ik vier jaar in de directie zat. Dat geldt ook voor de huidige directieleden Hans Tijl en Edith de Graaf. Hen dank ik voor hun vertrouwen.

Maria de Cuartas, Arnan Oberski en Dirk van der Woude van gemeentezijde en Robert Kloosterman van de zijde van de universiteit dank ik voor hun steun bij mijn voordracht.

Mijn nieuwe collega’s aan de Universiteit van Amsterdam dank ik voor de gastvrije wijze waarop zij mij hebben ontvangen. De sfeer die ik op de afdeling aantref is nieuwsgierig, open, op samenwerking gericht.

De studenten wil ik dit zeggen: als je niet alleen wil reflecteren, maar ook de wereld wil verbeteren, kies dan voor planologie en train jezelf in samenwerken.

Lieve ouders, het is mooi dat jullie er bent. Met jullie nieuwsgierigheid, eerlijkheid en open houding zijn jullie voor mij een voorbeeld. Na dertig jaar ambtenaar te zijn geweest wordt een van jullie zoons nu zowaar professor. Ik hoop dat dit jullie met trots vervult.

Lieve Esther, Lotte, Stijn, Maud en Hannah, jullie man en vader lijkt soms wel een kluizenaar. Ook deze rede heb ik geschreven op Bakkum, in ons hutje, in afzondering. Gelukkig zijn jullie er. Dank voor de onvoorwaardelijke liefde waarmee jullie mij dagelijks omringen.

Een mens leidt zijn leven volgens eigen inzichten. De vrijheid in mijn leven ervaar ik als een grote verantwoordelijkheid. Je leeft maar één keer. Laten we er met z’n allen iets moois van maken. Laten we van Amsterdam een vrije, duurzame, mooie en rechtvaardige stad maken.

Ik heb gezegd.

Intreerede, uitgesproken op 13 september 2012 als hoogleraar Grootstedelijke Vraagstukken (Wibautleerstoel) aan de Universiteit van Amsterdam.