Vanuit Glasgow duurt de treinreis naar het Schotse Lanark een goed half uur. Van daaruit is het nog een half uur lopen naar het volgende dal, waar New Lanark ligt. Het dorp, nu werelderfgoed, ligt ingeklemd tussen de beboste heuvels, op de rustige wandelroute naar de watervallen van de Clyde. We gingen er kijken. Het was er vooral stil en groen. Er woont niemand meer, maar in de tijd van Robert Owen telde de nederzetting nog tweeduizend zielen, meest vrouwen en kinderen. Owen, die machines voor de katoenindustrie bouwde, kocht de katoenspinnerij met arbeiderswoningen in 1799 door de dochter van eigenaar David Dale te trouwen. Daarna begon hij zijn persoonlijke sociale experiment: het was zijn vaste overtuiging dat door de omgeving van het arbeiderskind te verbeteren, later een ander, beter mens zou ontstaan. Dat betekende in de eerste plaats goed onderwijs. Door zijn toedoen kwam er een school, en de regel werd dat kinderen pas vanaf hun tiende levensjaar in de fabriek hoefden te werken. In plaats van boeken lezen mochten ze tot hun tiende in het ruime klaslokaal spelen; daar hingen kleurrijke platen en als de leerlingen dat wilden, konden ze de leraar hierover vragen stellen. Die was geïnstrueerd om op al hun vragen vriendelijk antwoord te geven. ‘s Avonds werden in dezelfde ruimte danslessen aan de volwassenen gegeven, want dansen was beter dan whisky drinken. Tegen stelen werd hard opgetreden. Ik las het allemaal in ‘Robert Owen. Social Visionary’ van Ian Donnachie (2011).
Owen geloofde dat leven in kleine gemeenschappen op het land beter was dan in grote en grauwe industriesteden. Zijn ‘village scheme’ omvatte een agrarisch landschap dat was opgebouwd uit talrijke zelfvoorzienende dorpen, elk niet groter dan 500 tot 3000 personen. En elk dorp bestond uit één gebouw rond een groot plein, voorzien van gaarkeuken, school en winkel. Honderden, nee duizenden kleine dorpen zouden een stad als Glasgow op termijn vervangen. Het was nog de tijd van de waterkracht, het overgrote deel van de mensheid leefde op het platteland; stoommachines zouden pas later komen, en daarmee de echte verstedelijking. Door pamfletten te schrijven, bezoek te ontvangen en later zelf rond de reizen bracht Owen een ware beweging op gang. Toen hij in 1827 stierf waren de meeste van zijn bewust gestichte dorpen echter alweer in de versukkeling geraakt. Ook New Lanark redde het uiteindelijk niet. Maar door het veelvuldige bezoek aan de fabriek en het dorp was iets op gang gebracht. Het favoriete boek van Owen was Robinson Crusoë (1719), lees ik bij Donnachie. Dat boek bevatte voor hem belangrijke morele en economische lessen, “it was poured over with implicit faith.” Voor Owen moet New Lanark een eiland zijn geweest, waar hij was aangespoeld en waar hij in de woeste natuur zijn ideale samenleving probeerde te verwezenlijken door alles wat hij er aantrof naar zijn hand te zetten. Daniel Defoe wees hem de weg. Alleen, de mensen die het aanging zouden uiteindelijk hun eigen pad kiezen.
Geef een reactie