Pages
Stay In Touch
More
© 2013 Free State of Amsterdam
Gehoord in Şişli, Istanbul, op 14 november 2018:
In 2011 gewerkt in Saryer, dit jaar in Şişli, twee gemeenten binnen Istanbul. Welkom in de uitgestrekte gecekondu’s van de Turkse metropool, onderwerp van mijn collegereeks Cities in Transition op de Universiteit van Amsterdam (Gecekondu is het Turkse woord voor een woning die illegaal is gebouwd). Kuştepe is een dichtbevolkte achterstandswijk direct achter de Trump Towers in Şişli, het zakenhart van Istanbul. Vanaf 1950 raakten de heuvels hier bezet met illegale woningen van mensen die moesten vluchten omdat de gecekondu’s van Zincirlikuyu, Vefa en Esentepe werden ontruimd. De nieuwkomers hergroepeerden zich, vanaf 1953 werd een verordening van kracht die gemeentegrond beschikbaar stelde voor behoeftigen, er werden vanaf dat moment rechten aan bewoners gegeven. Roma’s met verschillende achtergronden vestigden zich in Kustepe. Inmiddels vormen deze Roma’s de meerderheid. Vaak zijn zij rechteloos. Er is veel armoede. Van onderlinge solidariteit, zelfs binnen de Romagemeenschappen, is nauwelijks sprake. De situatie is complex, bijna uitzichtloos. Het gemeentebestuur van Şişli besloot onlangs tot een nieuwe aanpak van de ernstige achterstandsproblemen. In plaats van ontruimingen en plannenmaken zoekt ze het gesprek op met de bewoners en bouwt ze aan vertrouwen. Midden in de wijk is een buurthuis geopend waar jonge planologen van de gemeente, ondersteund door sociologen en antropologen, de lastige situatie in kaart proberen te brengen. We waren er te gast.
In 1997 werd boven op de heuvel, midden in Kuştepe, een universiteit geopend. De gedachte was dat deze private Bilgi Universiteit een gunstige uitwerking op de wijk en haar arme bewoners zou hebben. Aanvankelijk was dit ook het geval. Vanuit de universiteit werd sociologisch onderzoek naar Kustepe gestart, er werd zelfs een schooltje voor Romakinderen geopend dat met enkele successen zelfs toeleidde naar het universitaire milieu. Maar in 2006 kwam een meerderheid van de aandelen in handen van een Amerikaanse onderneming die weinig ophad met filantropie. De meeste faculteiten verhuisden naar elders. Het allergrootste probleem van Kuştepe is dat de bewoners zich nauwelijks hebben georganiseerd. Hun achtergronden verschillen te sterk, er is wedijver, onbegrip, de problemen zijn ernstig. Wel is er elektriciteit en er is stromend water, maar veel bewoners leven een illegaal bestaan, zijn arm, werken in de informele economie, hebben nauwelijks rechten. Met hulp van het Nederlands consulaat in Istanbul presenteerde een klein team van Amsterdamse planologen methoden van co-creatie aan hun Turkse collega’s. De vraag werd gesteld: waarom nu al een plan? Elementen van een plan zullen zich op den duur vanzelf aandienen. Eerst investeren in open gesprekken. Neem daarvoor de tijd. Maar hoeveel tijd is de planologen gegeven? Eind maart 2019 zijn er weer gemeentelijke verkiezingen. Het was leerzaam, nee indrukwekkend.
Gehoord van Hans Luiten op de Universiteit van Amsterdam op 13 februari:
Met name de geschiedenis van het twintigste eeuwse Istanbul, zoals verwoord door historicus Hans Luiten afgelopen maandag op de Universiteit van Amsterdam, bleek verhelderend. Na de vrijheidsstrijd die losbarstte na afloop van de Eerste Wereldoorlog transformeerde dictator, tevens vader des vaderlands Atatürk het moderne Turkije in een agrarisch land van overwegend dorpen. Boeren waren de Turken met het hoogste aanzien, niet stedelingen. Mensen werd zelfs verboden om naar het verre Istanbul te migreren; ze moesten op het platteland blijven wonen. Eind jaren dertig was Istanbul door de regering vrijwel opgegeven. Anders dan wat de Franse architect Le Corbusier de dictator midden jaren dertig suggereerde – het oude Istanbul als een museum bewaren en de rest afbreken en opnieuw in moderne stijl opbouwen –, koos Atatürk voor het plan van een andere Fransman, Henri Prost, die een aantal grote boulevards wilde aanleggen en daartoe delen van de binnenstad wilde afbreken. Echter, nog voordat zijn plan gereedkwam stierf Atatürk, in 1938.
Zijn naoorlogse opvolger Menderes koos in de Koude Oorlog voor de kant van de Verenigde Staten en wendde de Marshallgelden voor Turkije aan voor de modernisering van de landbouw, opnieuw niet voor de grote stad. De contouren van het plan-Prost werden alsnog gevolgd: brute doorbraken door de oude binnenstad. Ditmaal mochten de overbodig geworden landarbeiders wel naar Istanbul migreren. Vanaf de jaren ‘70 neemt deze toeloop van een straatarme plattelandsbevolking uit het oosten naar de verarmde en slecht onderhouden stad aan de Bosporus omvangrijke vormen aan. In de randen vormen zich uitgestrekte sloppenwijken, de zogenoemde gecekondu’s. Istanbul, dat op die toeloop totaal niet was berekend, groeit in korte tijd uit tot een metropool van liefst zes miljoen inwoners. Dertig jaar later is dit al gegroeid tot twintig miljoen, ze is een van de snelst groeiende steden op aarde. Deze beknopte geschiedenis toont opmerkelijke overeenkomsten met wat elders in de wereld in de twintigste eeuw gebeurde: platteland dat eerst door regeringen werd ontwikkeld ten koste van de stad. Dit gebeurde in de Sovjet Unie, in de Verenigde Staten en in alle Europese landen, Nederland niet uitgezonderd. Uiteindelijk won toch de metropool, ook al was er in de grote stad decennialang niet of nauwelijks geïnvesteerd. Nog altijd worstelen de grootste steden met een achterstand in infrastructurele investeringen. De afkeer van de metropool zit diep.
Gehoord op 7 mei 2010 in Istanbul:
Sariyer is een doodgewone gemeente binnen de agglomeratie Istanbul. Ze is gesitueerd op de westoever van de Bosporus, zich uitstrekkend tot aan de boorden van de Zwarte Zee. Haar grondgebied is dicht bebost, de gemeente telt ruim 250.000 inwoners. Haar aantal neemt snel toe, want Sariyer is aantrekkelijk gelegen. De meeste inwoners zijn straatarm en wonen in gecekondu’s bovenop de heuvels, maar sommigen zijn rijk, steenrijk zelfs. Die laatsten wonen in de achttiende en negentiende eeuwse buurten langs het water. Veel rijke inwoners van Instanbul hebben hier een tweede huis. Bizar.
Wanneer de derde brug over de Bosporus wordt gebouwd, zal hij aanlanden in Sariyer. Dat zal een revolte teweegbrengen. Net als in het geval van de tweede brug die zuidelijker is gebouwd, zal hier vast en zeker aan Europese zijde een zakencentrum in hoogbouw verrijzen. Veel inwoners van Istanbul en migranten uit Azië zullen deze plek verkiezen om te wonen. Het is er relatief veilig en rustig, de dreiging van een aardbeving is er minder, de zee en de bossen zijn dichtbij en door de nabijheid van de Zwarte Zee is het er iets koeler dan verderop, in het zuiden.
De inwoners van de gecekondu’s in Sariyer hebben zich georganiseerd in een platform. Het is hen gelukt in gesprek te raken met het gemeentebestuur. De nieuwe burgemeester, Sükrü Genc, is zelf afkomstig van een gecekondu, dus dat helpt. Er wordt gezamenlijk gezocht naar een politieke oplossing voor het vraagstuk van de gecekondu’s, maar hoe dat precies moet weet niemand. Veel grond is in handen van de metropolitane overheid en de regering in Ankara gaat over de aanleg van de derde brug. We spraken de afgelopen week met ze, met zeker twaalf vertegenwoordigers van de slums en met ambtenaren van de gemeente. Ze vroegen ons wat te doen.
Het werd me duidelijk dat de middenklasse een heel negatief beeld heeft van de squatters en hen het liefste wil verdrijven. Ook de burgemeester wees me erop, tijdens het diner ‘s avonds. Hij onderscheidde liefst vijf bevolkingsgroepen binnen de gemeente die elkaar nauwelijks verdragen en tussen wie hij moet bemiddelen. Niet dat de middenklasse er veel mee zal opschieten, want na de ontruiming zal de bovenklasse zich hier in gated communities verschansen. Zo gaat het steeds in Istanbul. Het platform is hier zeker niet tegen opgewassen.
Wat dus moet gebeuren is de vorming van een nog krachtiger platform van gecekondu-bewoners op metropolitane schaal en een bijzonder evenement dat de beeldvorming rond de gecekondu’s positief zal beïnvloeden. Mijn voorstel is het organiseren van een grote tentoonstelling in 2012 in het hart van Istanbul met maquettes gemaakt door kinderen uit de gecekondu’s van hun eigen gedroomde straat of eigen ontworpen buurt. Met rondleidingen voor alle inwoners van Istanbul door de gecekondu’s, die ze dikwijls nauwelijks kennen. En lezingen door veel internationale sprekers. Door het organiseren van zo’n tentoonstelling wordt het platform vanzelf gevormd en gaat de middenklasse wellicht positiever denken over het fenomeen. Onderwerp: Istanbul, de Rechtvaardige Stad.
Gehoord op 7 mei 2010 in Istanbul:
Istanbul groeit uit tot een van de grootste metropolen ter wereld. In omvang en groei evenaart ze nu al Mumbai en doet ze nauwelijks onder voor Shanghai. Een groot deel van de bevolkingsgroei wordt opgevangen in zogenaamde gecekondu’s: slums oftewel de Turkse variant van de Latijns-Amerikaansef favella’s. Wie ‘s nachts ergens een hutje bouwt, mag zich bij het ochtendgloren vestiger beschouwen. Deels heeft dit ‘recht’ te maken met het feit dat in Turkije bijna alle grond in handen is van de overheid (in het Ottomaanse rijk behoorde alle grond toe aan God en was privébezit vrijwel non-existent). Deels betreft het grond van het Turkse leger, deels van de staat, deels de metropool, deels de gemeente. Maar echt eigenaar van de grond worden de mensen dus niet. Intussen breidt het privébezit zich uit als gevolg van een opkomende Turkse middenklasse. En dan is er ook nog zoiets als een nieuwe bovenklasse die, rijk als ze is, grootschalig grond opkoopt. Populair zijn de gated communities – omheinde, beveiligde woningcomplexen met voorzieningen op eigen terrein, waar de bovenlaag van de samenleving zich verschanst. De grootste bedreiging van de gecekondu-bewoners is echter de TOKI, de grote woningbouwcorporatie, die in recente jaren grote bevoegdheden heeft gekregen en op steeds grotere schaal woningbouwcomplexen bouwt en daarbij er niet voor terugdeinst gecekondu’s te laten ontruimen en slopen. Datzelfde TOKI bouwt zelfs het nieuwe stadion van Galatarasaray, de voetbalclub van de Istanbulse slumbewoners.
Op dit moment bestaat Groot-Istanbul voor 80 procent uit ‘illegaal’ gebouwde gecekondu’s. De vraag is wat er met deze berooide mensen en hun zelfgebouwde woningen gaat gebeuren. De middenklasse beschouwt ze als profiteurs die op goedkope en illegale wijze hun woonbehoefte bevredigen en ziet ze graag verwijderd worden. Niet aflatend worden ze zwart afgeschilderd in de pers. Het onbegrip groeit. Het hoeft nauwelijks betoogd dat men neerkijkt op deze onderklasse. Ondertussen voelt deze snel groeiende stedelijke onderklasse zich in haar bestaan bedreigd.
De oplossing van het vraagstuk van de gecekondu’s zou vrij eenvoudig moeten zijn. De overheid hoeft de woningen slechts te legaliseren. Maar zo eenvoudig is het dus niet. De middenklasse verzet zich hier tegen. Bovendien kan de overheid goed verdienen aan de verkoop van de grond. Naarmate de metropool groeit, stijgt ook de grondwaarde en neemt de druk op de ruimte toe. Een ordelijke stedenbouw vraagt bovendien om infrastructuur, parken en voorzieningen. Daarover beschikken de gecekondu’s niet. Shopping malls, flats en kantoren verdringen ondertussen de bouwsels van de slumbewoners. De stedelijke onderklasse wordt steeds verder naar buiten gedreven, waar ze de kostbare bossen, berghellingen en waterreservoirs bedreigt. Ziedaar het grote sociaal-ecologische vraagstuk van Istanbul. Wat hieraan te doen? Dat is de opgave waar we ons de afgelopen week voor zagen geplaatst.
reacties