Pages
Stay In Touch
More
© 2013 Free State of Amsterdam
Gelezen in ‘Space, Time and Architecture’ (1941) van Siegfried Giedion:
Vanuit Milton Keynes reden we naar het westen. We bereikten onze volgende bestemming – Bath – in het weekeinde na Pasen. Het complete stadje aan de rivier de Avon blijkt tegenwoordig op de Unesco Werelderfgoedlijst te staan. Druk was het er echter niet. Ons doel waren, naast de unieke romeinse baden, vooral de Circus en de Royal Crescent, beide creaties van vader en zoon Wood. In beide gevallen gaat het om monumentale woonprojecten rond groene pleinen, alle opgetrokken in licht kalksteen. Lyrisch is de beschrijving van deze achttiende eeuwse stedenbouwkundige ensembles door de Zwitserse kunsthistoricus Siegfried Giedion. In ‘Space, Time and Architecture’ beklemtoont hij de synthese van afzonderlijke elementen in het grotere geheel, de illusie van landschap midden in de stad en de anonimiteit van de opdrachtgever. Bath, inmiddels een stadje met 90.000 inwoners, werd gebouwd voor volks amusement: baden. Een centrale kerk of kasteel ontbrak. Vader en zoon Wood waren niet alleen architecten-scheppers, maar ook speculanten. Zij bouwden hun complexen van woningen met als doel ze met winst te verkopen. Giedion schrijft dat hij een historische studie van deze achttiende eeuwse speculanten mist, die nog in een grote bouwtraditie stonden. Daarmee bedoelde hij te zeggen dat zo’n generatie met culturele bagage anno 1941 ontbrak.
Verderop in zijn boek stelt de ideoloog van het Modernisme naar aanleiding van Bath vast dat hoogtepunten in stedenbouwkundig kunnen kennelijk pas plaatsvinden op het eind van een architectonische bloeiperiode, dus kort voordat het verval inzet. In de achttiende eeuw werden elementen uit de barok toegepast in de stedenbouwkundige praktijk voor de brede middenklasse – zoals in Bath, want wat vader en zoon Wood deden bouwde voort op een levende traditie en was buitengewoon knap. Maar hun werk sloot helaas niet meer aan op de eisen van de ontluikende industrialisatie. Het verval zette al in. De negentiende eeuw ontketende landhonger, winstbejag, bouwwoede, speculatie, chaotische expansie van steden, puur individualisme. “A new and deadly influence was at work.” Zelfs recreatie en ontspanning vielen ten prooi aan wild kapitalisme. “No one had the time to live gracefully.” Het gevolg: gevoel van onzekerheid, dat moest worden gecompenseerd met grandioze bouwwerken. Stedenbouw kan niet schitteren als een cultuur in verval of nog in opbouw is. Die kan volgens Giedion alleen bloeien als het leven zelf in evenwicht is. Het Modernisme zou zijn hoogtepunt pas weer bereiken als van goed leven voor de massa’s sprake is. Dat werd dus Milton Keynes, waar we net vandaan kwamen.
Gelezen in ‘Beneath another sky’ (2017) van Norman Davies:
De Britse historicus Norman Davies schreef een boeiende wereldgeschiedenis in de vorm van een lang reisverslag. Zijn vuistdikke boek is eigenlijk meer geografie dan geschiedenis. In ‘Beneath another sky’ neemt hij een voorbeeld aan ‘Pilgrim’s Progress’, de roman van John Bunyan, waarin het leven wordt opgevat als een reis, met als uiteindelijke doel het bezoek aan ‘de hemelse stad’. Niet dat Davies werkelijk iets met Bunyan heeft, maar het was nu eenmaal het lievelingsboek van zijn moeder, schrijft hij. In de introductie geeft de belezen Davies, die jarenlang hoogleraar aan London University was, een overzicht van alle reisboeken die hij in zijn lange leven heeft verslonden, waarna hij zich ten slotte voorneemt om zijn reis dan maar aan te vatten. Cornwall is de langtong waar de Britse geleerde begint. Daarna reist hij naar Bakoe, Teheran, Delhi, Maleisië, Singapore, Mauritius, Tasmanië, Nieuw Zeeland, Tahiti en Polynesië, Houston, Texas, New York, Madeira. Dit is geen denkbeeldige reis, hij onderneemt die ook daadwerkelijk. Hij landt op vliegvelden, bezoekt steden. En overal leest hij boeken, put hij uit een rijke geschiedenis en citeert hij uit films en literatuur. Maar ontdekt hij, net als Bunyan, ten slotte ook de ‘hemelse stad’? Na in totaal meer dan 30.000 mijl te hebben afgelegd landt Davies ten slotte op de luchthaven van Frankfurt. Waarom daar? Waarom uitgerekend in Duitsland?
Misschien niet de grootste, maar de luchthaven van Frankfurt is wel de beste verbonden luchthaven ter wereld. “Frankfurt, of course, was no more than a stopover.” Met zijn vrouw dwaalt hij door de bossen en mijmert over de wilde zwijnen die hier ooit in grote aantallen rondstruinden. Boven hem stijgen de vliegtuigen op. Eeuwenlang, bedenkt hij, bereisde de mensheid de wereldzeeën. Sinds betrekkelijk kort neemt vrijwel iedereen het vliegtuig. Zo hopte ook Davies met zijn vrouw van luchthaven naar luchthaven. Homerus mag dan nooit Frankfurt hebben aangedaan, zijn boeken zijn wel te koop op de Duitse luchthaven, noteert hij geamuseerd. Waarna hij zichzelf vergelijkt met Odysseus, de Griekse held uit de Toyaanse oorlog die tien jaar lang rondzwierf op de Middellandse Zee, om uiteindelijk terug te keren naar zijn Ithaka. Davies is ook weer bijna thuis. Heeft hij een les geleerd? In ‘Pilgrim’s Progress’ gaat het om het weggooien van het droesem en het bewaren van het goud; de Odyssee eindigt met de verzoening door Athena. Davies probeert iets vergelijkbaars te verzinnen. Hij besluit met een hoofdstuk over Europa en de imperiale erfenis van de voormalige koloniën door Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland, Spanje, Portugal, Nederland. Dat wordt al snel pijnlijk: “Oh dear! This is getting interesting. I now wish I had talked less during my peregrinations on the panorama of imperialism and more on modern attitudes and the language, both ancient and modern, in which imperialism is debated.” Te laat. Tot een slotsom komt hij niet. Ondertussen heb ik wel een kostelijk boek gelezen.
Gelezen in ‘Overvloed en onbehagen’ (1987) van Simon Schama:
Aan de vooravond van de Masterstudio ‘The Post-Growth City’ aan de Universiteit van Amsterdam las ik opnieuw het meesterwerk van de Britse historicus Simon Schama: ‘The Embarrassment of Riches’ (1987). Het boek, inmiddels veertig jaar oud, gaat over de Nederlanden in de Gouden Eeuw. Of eigenlijk gaat het boek over de spanning tussen moraal en rijkdom. Die plotselinge overvloed door kapitalistische expansie overviel de gemiddelde burger in de steden en drukte op het gemoed. In een interview in NRC Handelsblad (14 augustus 1987) vertelde de toen 42-jarige Schama dat de tegenstelling tussen arm en rijk helemaal niets verklaart over de Nederlanden in de zeventiende eeuw. “Natuurlijk was er een elite die het voor het zeggen had, en een onderklasse maar de verschillen waren minder groot dan elders in Europa en de maatschappij viel er niet door uiteen.” In en rond Amsterdam werd juist een natie gevormd met gemeenschappelijke symbolen, gebruiken en rituelen. Dat gebeurde sterk van onderop. Dat er geen krachtig bestuur werd gevormd vond Schama geen zwakte. “Ik geloof dat het laten voortbestaan van tegenstellingen die geen directe schade aanrichtten juist de slimheid en de kracht van de Nederlanders uit de gouden eeuw is geweest.” Sober en bescheiden was de rijke Amsterdammer in ieder geval niet.
Waarin uitte zich die plotselinge overvloed? Maatschappelijk in regelrecht onbehagen. En dat onbehagen uitte zich in verhalen over de vergankelijkheid van zeepbellen, de dwaasheid van de wereld, de tirannie van ‘Koningin Geld’. Bankiers werden door de synode zelfs buitengesloten van de avondmaalsviering. De aanvallen op de overvloed bleven niet beperkt tot kritiek op excessieve weelde of hebzuchtige woeker, maar uitten zich ook in angst voor de ondergang en het gevaar dat de dingen van de wereld de mensen de baas zouden worden. Burgers vreesden grote overstromingen, een enorme wrekende zondvloed. Angst en regelrecht pessimisme namen vrijwel iedereen in beslag. Amsterdammers creëerden visioenen van hun eigen ondergang. Schama: “Ze konden zichzelf ondermijnen door te overdrijven.” Boven het portaal van één van de kamers van het Amsterdamse stadhuis op de Dam beeldhouwde Artus Quellijn de Val van Icarus, symbool van wat ambitieuze hoogvliegers en dwazen te wachten staat. Wat wij anno 2019 beleven rond klimaatverandering en ideeën over de noodzaak van krimp en post-kapitalistisme doet sterk denken aan deze door angst en pessimisme ingegeven gemoedstoestand. Het kapitalisme is gevaarlijk en dwaas en het is overal. We zullen heel hard vallen. Onze tegenslag lijkt zelfverkozen. We hebben het eenvoudig te goed. Volgende week meer over Masterstudio ‘The Post-Growth City’.
Gelezen in ‘Wanderlust’ (2001) van Rebecca Solnit:
Haar naam hoorde ik voor het eerst bij Michael Sorkin in New York. Haar boek over de geschiedenis van wandelen kocht ik later in Londen. Sinds een half jaar loop ik door Amsterdam van en naar mijn werk en probeer ik zo weinig mogelijk te fietsen. Het levert een nieuwe ervaring op die de Amerikaanse schrijfster Rebecca Solnit (1961) in ‘Wanderlust. A History of Walking’ (2001)uitstekend heeft beschreven. Haar boek is boeiend en erudiet. Wandelen is sinds het eind van de achttiende eeuw een protest tegen de snelheid en de vervreemding als gevolg van de industrialisatie en modernisering. Vanaf toen werd lopen iets ongebruikelijks voor mensen, de traagheid ervan paste niet meer bij de moderne tijd. Wandelen werd later zelfs een daad van verzet en onderdeel van de tegencultuur. Ook mijn recente wandelen door Amsterdam getuigt van tegendraadsheid, door de traagheid van het lopen te verkiezen zet ik mij af tegen de dominante snelheidscultuur die geobsedeerd is door auto’s, mijn wandelen is zelfs een stil protest tegen de vele agressieve fietsers en snorfietsers die in Amsterdam nauwelijks nog in toom te houden zijn. Toegegeven, wandelen kost tijd. Ik heb het er graag voor over.
Haar boek, schrijft ze, wilde Solnit aanvankelijk eindigen in het lieflijke Lake District in noordelijk Engeland, waar de liefhebbers van wandelen hun diepste overpeinzingen hebben opgeschreven, maar ze besluit dit niet te doen. Ze gaat naar Las Vegas. Ooit werden daar in de woestijn van Nevada casino’s gebouwd op loopafstand van het station, maar door de komst van de auto werden deze naar de snelweg verplaatst. Dit werd de Las Vegas Strip. Al snel raakte die achtbaans-snelweg volledig verstopt met auto’s. Waarop de hotels enorme parkeergarages bouwden. Inmiddels wandelen hier elk jaar 30 miljoen mensen op en neer; in de weekeinde zijn dat er zeker 200.000. De Strip is uitgegroeid tot een echte wandelboulevard. Een typische Solnit-observatie is deze: “Wandering and gambling have some things in common, they are both activities in which anticipation can be more delicious than arrival, desire more reliable than satisfaction.” Echter, de casinobazen zijn bepaald niet dol op voetgangers, want dat wandelen houdt ze maar van gokken af. Dus het is tegen beter weten in dat Vegas zich ontwikkelt tot een echte stad. “The fight for free space – for wilderness and for public space – must be accompanied by a fight for free time to spend wandering in that space.” Dat zeg ik, wandelen kost tijd en komt neer op verzet. Volgens Solnit is die strijd in Vegas nog lang niet in het voordeel van de wandelaar beslist. Evenmin in Amsterdam.
Gezien in het Amsterdam Museum in de Kalverstraat op 16 juni 2018:
bron: Amsterdam Museum
‘De mooiste stad’ heet de tentoonstelling die wijlen burgemeester Eberhard van der Laan samenstelde over heden en verleden van Amsterdam. Een jaar na zijn uiteindelijk toch nog plotselinge dood is de expositie te zien in de Amsterdam galerij in het Amsterdam Museum, vlak achter de drukke Kalverstraat, tot 4 november 2018. Het is een echte politieke tentoonstelling geworden, bestaande uit tachtig objecten bijeengegaard door de geliefde burgemeester, die een gesprek wilde met zijn inwoners over wat er aan de hand is met de stad en hoe daarmee om te gaan. Omgaan met wat? Met groei en drukte. Twee periodes van snelle groei koos Van der Laan: de Eerste en Tweede Gouden Eeuw van Amsterdam. De mogelijkheid van een Derde Gouden Eeuw had de burgemeester al genoemd in zijn Amsterdamlezing van 2011. Later sprak hij van een ‘schaalsprong’. En inderdaad, zo’n schaalsprong heeft de hoofdstad zeker tweemaal eerder in de geschiedenis meegemaakt. Wat wilde de burgemeester met zijn historische tentoonstelling bereiken? Ik denk meer begrip van zijn burgers voor de ‘groeipijn’ die de mooiste stad op aarde op dit moment ervaart.
Politiek is de tentoonstelling zeker. Floor Wibaut, Monne de Miranda en Jan Schaefer figureren prominent in de uitgestalde verzameling objecten. Vooral Wibaut is de held van Van der laan. Terecht. Maar Wibaut treedt pas aan als wethouder in 1914 en dan is Amsterdam al een eind gevorderd in zijn tweede gouden eeuw. De Beurs van Berlage was in 1905 aan het Damrak geopend, Berlage had al sinds 1904 zijn opdracht voor het ontwerp van Amsterdam-Zuid op zak. Wibaut hoeft het plan alleen maar vast te stellen. De machtige wethouder profiteerde van de opbloei van de stad, kwam als het ware terecht in een gespreid bedje, ook al was de Eerste Wereldoorlog net begonnen. Nee, ik miste de buste van Samuel Sarphati. Die staat in het Sarphatipark. De partijloze Sarphati staat aan het begin van de tweede gouden eeuw: zijn Vereniging voor Volksvlijt zorgde destijds voor veel beroering in de stad. Bij de opening in 1864 was zijn Paleis van glas en staal het grootste en hoogste van Nederland. De stad puilde uit, zat mudjevol. Twee jaar later publiceerde stadsingenieur Van Niftrik zijn schitterende uitbreidingsplan. Het werd door de politiek en de pers meedogenloos neergesabeld. Voor zoiets moois was het nog veel te vroeg. ‘Het is hier geen Londen of Parijs!’ De echte held is wat mij betreft de joodse arts-ondernemer Sarphati, zomaar een burger van de stad. Alles wat hij deed stond in het teken van de toekomst, veel was te danken aan zijn initiatief. Had die buste nou even uit het park gehaald!
Gelezen in ‘Paris Reborn’ (2013) van Stéphane Kirkland:
Hoe kwam de grote stedenbouwkundige Haussmann eigenlijk aan zijn einde? In ‘Paris Reborn. Napoléon III, Baron Haussmann, and the Quest to Build a Modern City’ van de Franse architectuurhistoricus Stéphane Kirkland kon ik het nalezen. Haussmann was bijna zestien jaar de prefect van Parijs geweest, hij was door de keizer benoemd want een burgemeester had Parijs niet. In die jaren zette hij de hele stad op zijn kop. De boulevards, passages en de parken zijn zogezegd alle van hem, al zou zijn politieke baas Napoléon III het hem allemaal op een enveloppe hebben voorgetekend. Echter, zo eenvoudig is stadsontwikkeling niet, zelfs niet in Parijs. Kirkland beschrijft nauwgezet hoe eerdere regeringen nalieten om Parijs te moderniseren en uit te breiden. De problemen waar Haussmann voortdurend op stuitte hadden zeker ook met die opgelopen achterstand te maken. Wat hij overhoop haalde was niet mals en ook de burgers van Parijs kunnen behoorlijk lastig zijn, zeker in zijn tijd. Uiteindelijk moest hij het veld ruimen vanwege enorme budgetoverschrijdingen. Weggaan wilde hij echter niet. De schulden die de stad had gemaakt kon hij goed verklaren en vond hij ook gerechtvaardigd. Latere generaties moesten gewoon aan het kostbare karwei meebetalen. Per decreet werd hij op 5 januari 1870 op een zijspoor gezet. Op19 juli verklaarde Napoléon III aan Pruisen de oorlog. Die winter al lagen de Pruisische legers voor de poorten van Parijs. Daar brak vervolgens een burgeroorlog uit, die aan duizenden Parijzenaars het leven kostte. En Haussmann?
In 1873 begon Frankrijk als Derde Republiek. Het waren moeilijke tijden. In die drie jaar na zijn aftreden had Parijs al drie prefecten versleten. Nog vijf jaar te gaan en Frankrijk zou het herstel van de oorlog met opnieuw een wereldtentoonstelling, die van 1878, vieren. Haussmann leefde al die tijd teruggetrokken in een klein appartement in rue Boissy d’Anglas, vlak achter place de la Concorde. Hij had het eerst nog geprobeerd als ondernemer, maar was daarin niet geslaagd. Nog even had hij een rentree in de politiek gewaagd, maar ook dat avontuur liep op niets uit. In 1878 was hij, aldus Kirkland, totaal uit beeld verdwenen. Niemand die nog over de grote openbare werken van Haussmann sprak. “He was now a relic, a man of a bygone era whose key protagonists were mostly dead and whose precepts seemed irrelevant.” In de bitterkoude januarimaand van 1891 stierf hij aan een longontsteking, 81 jaar oud. Laat het einde van Haussmann voor ieder die aan de stad werkt een waarschuwing zijn. Stedenbouw is een hard en ondankbaar vak. Ook Kirkland vond dat de ingrepen van Haussmann bruut waren geweest en dat er een mildere vorm van stadsontwikkeling denkbaar was geweest. Desalniettemin, het was een groots idee en een even grootse uitvoering. “It can only invite us to consider the urban vision of our society and ask ourselves what kind of world we wish to build for our own posterity.” Zeker, dat moeten we doen.
Gelezen in ‘Koninkrijk vol sloppen’ (2010) van Auke van der Woud:
Tussen 1870 en 1900 groeiden de steden in het westen van Nederland ineens als kool. Amsterdam, aldus historicus Auke van der Woud in ‘Koninkrijk vol sloppen’ (2010), kreeg in drie jaar tijd, tussen 1880-1883, liefst 100.000 nieuwe inwoners erbij. De instabiliteit van die instroom was overigens wel groot, want tegelijk vertrokken er 70.000. Een positief saldo dus van 10.000 nieuwe Amsterdammers elk jaar. Nederland volgde in dat opzicht industriële grootmachten als Engeland en Duitsland. In die tijd ontstond het beeld van de grote stad als een gezwel dat op zijn landelijke omgeving parasiteert. De trek naar de stad werd zelfs rechtstreeks in verband gebracht met de landbouwcrisis. Volgens Van der Woud hadden die twee tendensen maar zeer gedeeltelijk met elkaar te maken gehad, maar het beeld was geboren en het bleek onweerstaanbaar: steden waren hongerige octopussen die het platteland verslinden en globalisering werd als de zondebok gezien. Allerlei marxistische en socialistische theorieën circuleerden die steden gingen zien als puur economische verschijnselen. Kritische intellectuelen keerden zich tegen de grote stad. De bezorgdheid over de stedengroei en de nieuwe stedelijke samenleving was volgens Van der Woud overigens typisch Europees, want in Amerika waren weinig critici te vinden die de grote stad als een tumor beschouwden.
Van der Woud wijst erop dat de wetenschappelijke onderbouwing van de parasiterende grootstad met name geleverd werd door Darwins evolutietheorie. Steden werden, net als planten en dieren, als organismen gezien die zich ontwikkelden tot een steeds hogere complexiteit. Er was sprake van een ‘survival of the fittest’. Volgens negentiende eeuwse geografen en economen kostte die stedelijke groei veel energie: energie die steden, net als bomen en planten, via infrastructuur uit hun omgeving naar zich toe zogen. Het beeld van de grootstad als vraatzuchtige monster was geboren. Maar Van der Woud stelt in zijn boek daar een heel ander beeld tegenover. Dat beeld is in de eerste plaats cultureel, niet economisch. De grootstad, schreef hij, was voor veel mensen in de eerste plaats een zintuiglijke ervaring en juist daarin school een grote aantrekkingskracht. “Grote stad, wereldtentoonstelling van snoep, machines, schrijfpapier, geplukte eenden, meikaas, glaswerk, strohoeden, kamizolen, rubberen slangen, taarten en lakense jassen.” Eind negentiende eeuw was de metropool de plaats waar de moderne beschaving werd geboren. Wonen in een stad, dikwijls klein, benauwd en vierhoogachter, was voor de meeste mensen een geschenk uit de hemel.
Gelezen in ‘Träume in Trümmern’ (1993) van Werner Durth, Niels Gutschow:
In een hotel in Hannover vertelde Noud de Vreeze over zijn binnenkort te verschijnen boek dat handelt over de Duitse steden kort voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Het was daags na de Duitse verkiezingen waarover in de kranten nog eens was gereleveerd dat de geallieerde bezetters na de oorlog aan verliezer Duitsland een federatief, dus gedecentraliseerd, politiek stelsel hadden opgelegd, dit om te voorkomen dat enige totalitaire gedachte bij onze oosterburen ooit weer een kans zou krijgen. De Vreeze trok de maatregel door naar de door de geallieerden in het naoorlogse Duitsland geïntroduceerde grondpolitiek. Grondbezit werd door de Verenigde Staten en Groot-Brittannië heilig verklaard, onteigenen buitengewoon lastig. Zo kon geen overheid de macht nog aan zich trekken om nieuwe grote ondernemingen te beginnen. Dit verklaart waarom de gebombardeerde en afgebrande Duitse steden na de oorlog kavel na kavel, blok na blok, weer werden opgebouwd. Ideeën zoals in Rotterdam om op basis van een Duitse onteigeningswet de hele binnenstad maar af te breken en een radicaal nieuw ontwerp te introduceren maakten in de Duitse steden geen schijn van kans. De stedenbouwer van Hannover, Hillebrecht, kon niet anders doen dan met de individuele grondeigenaren oeverloos praten. Machteloos moest hij toezien hoe burgers hun eigen plan trokken. Het naoorlogse Hannover werd daardoor een prettige, kleinschalige metropool.
Grootschalige plannen ontbraken bij onze oosterburen in de naoorlogse jaren, zo lees ik ook in ´Träume in Trümmern’ (1993) van Werner Durth en Niels Gutschow, de korrelgrootte van de stedelijke ontwikkelingen bleef klein, waardoor een krachtige ontwikkeling van onderop werd gestimuleerd. De Vreeze noemde de grote hoeveelheid prijsvragen, burgerinitiatieven en tentoonstellingen die in de periode van de wederopbouw in de Duitse steden werden georganiseerd; burgers domineerden de toekomstgesprekken. Men kan gerust stellen dat juist de door de Amerikanen afgedwongen grondpolitiek de Duitse steden snel en succesvol heeft doen herrijzen. En dat terwijl het de wens van de Amerikanen was om met de door haar genomen maatregelen van het industriële Duitsland weer een agrarische natie te maken – het plan Morgenthau –, waarbij dorpsachtige ontwikkelingen werden bevoordeeld en Duitsers hun afgebrande grote steden de rug zouden toekeren. Het gebeurde niet. “Schon früh kann in der amerikanischen Zone der Wiederaufbau in fast unreglementierter Eigeninitiative der Bewohner, der Haus und Grundeigentumer nach dem liberalistischen Motto Laissez faire, laissez allez begonnen werden, wodurch rasch tatsachen geschaffen werden.” De Duitse planning-van-onderop heeft tot het naoorlogse economische wonder geleid, alles dankzij de steden en hun gefragmenteerde grondpolitiek.
Gelezen in ‘Parisians. An Adventure History of Paris’ (2010) van Graham Robb:
Bijzonder boek gelezen over Parijs. Echt een aanrader. In twintig hoofdstukken beschrijft de Brit Graham Robb de veelbewogen geschiedenis van Parijs aan de hand van een hele reeks ooggetuigenverslagen, hij put uit de levens van Napoleon, Marie-Antoinette, de boevenvanger Vidocq, de fotograaf Marville en stedenbouwer Haussmann, de vrouw van Emile Zola, de schrijver Proust, de schurk Hitler, de presidenten De Gaulle, Pompidou, Mitterand en Giscard, maar ook gewone jongens als Sarko, Buma en Zyed. Mooi is hoe hij Haussmann neerzet als opdrachtgever van de fotograaf Marville, die alle delen van Parijs die Haussmann gaat afbreken eerst moet vereeuwigen. Op de foto’s herkende de stedenbouwer het werk van zijn voorganger Rambuteau, met zijn zuinige stijl. Parijs, dat honderdvijftig jaar later een vijfde van het elektriciteitsverbruik van heel Frankrijk voor zijn rekening neemt en dat twee hoogspanningsringen kent met een sterk verschillende voltage – een op 24 kilometer van het centrum verwijderd, de ander op een afstand van 16 kilometer –, voert zijn elektriciteit naar wisselstations als die van Clichy, waar 20.000 volt wordt omgezet naar lagere voltages. Hier verschuilen Bouna en Zyed zich op een avond in 2005 voor de politie. Al snel worden ze omsingeld. Om half zes ‘s gaan ze het wisselstation binnen. Om 12 minuten over zes heft een van de jongens zijn armen ten hemel. Is het ongeduld of wanhoop? Op dat moment slaat de vlam in het verdeelstation.
Hierna beschrijft Robb de gebeurtenissen in de Parijse banlieus in het jaar 2005. Begin november werd de hoofdstad omsingeld door een ware brandhaard van opstanden. De minister van Binnenlandse Zaken sprak van extreem geweld dat zelden eerder in Frankrijk was vertoond. Maar volgens Robb wisten de betrokkenen wel beter. Misschien, zo schrijft hij, zullen de onlusten in de buitenwijken van Parijs, net als eerdere revoltes, worden gezien als de geboorteweeën van een nieuwe metropool. Immers, sinds de vroege Middeleeuwen groeit de stad heftig, bij vlagen, keer op keer. Groter en groter werd ze. Inmiddels bestrijkt ze al het gehele stroomdal van de Seine. Elke nieuwe vloedgolf lijkt de stad te vernietigen, maar elke keer weer herrijst een nieuw Parijs uit haar as. Een volgende generatie moet de stad opnieuw gaan ontdekken. Deze kinderen uit Afrika, het Midden-Oosten en Oost-Europa zijn óók Parijzenaren, ze zijn de allenieuwste. “The racaille were marking their tribal territories in that great grey mass of buildings between wooded massif of Meudon and the plains of the Beauce and the Brie.”
Gezien in De Bazel, Amsterdam, op 16 maart 2017:
Mooie tentoonstelling over de naoorlogse uitvoering van het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam, nu te zien in De Bazel aan de Vijzelstraat. Afgelopen week werd hij geopend door burgemeester Van der Laan. De tentoonstelling bestaat uit vier stijlkamers. Elke kamer heeft betrekking op een periode: 1935, 1958, 2006, 2017. Telkens waan je je in een ruimte waar ambtenaren, na te hebben vergaderd, net hun hielen hebben gelicht. Een stem praat je bij over de stand van het denken. Die uit 1958 vormt voor mij de kern: dan bevinden we ons midden in de naoorlogse uitvoering van het grote plan. De ruimte is gevuld met tekentafels en allerhande maquettes, op een groot prikbord aan de wand wordt de uitvoering van elke wijk en buurt nauwgezet bijgehouden. Met man en macht wordt geprobeerd om in tien jaar tijd liefst 50.000 arbeiderswoningen in Amsterdam bij te bouwen. Dat begint in 1946 en is in 1958 grotendeels gelukt. Ondertussen zien de in witte jassen geklede sociale ingenieurs zich geconfronteerd met reorganisaties en bezuinigingen. 1958 is ook het jaar waarin Cornelis van Eesteren als hoofd van de afdeling Stadsontwikkeling wordt opgevolgd door mejuffrouw Mulder. Eerder al, in 1953, had zijn kompaan Van Lohuizen er de brui aan gegeven.In de tentoonstelling wordt niet vermeld dat Van Eesteren juist dan van de Minister van Verkeer en Waterstaat de opdracht kreeg om Lelystad te ontwerpen, een nieuwe stad in de polder van 100.000 inwoners, bedoeld voor Amsterdammers die van hogerhand moesten ‘overlopen’.
Ik zag opvallende parallellen met de Sovjet-Unie van Nikita Chroetsjov: ook daar was de naoorlogse opgave om tegen de laagst mogelijke kosten zoveel mogelijk arbeiderswoningen te bouwen. In Nederland en in Rusland werd dit alles destijds door politici bedisseld en door overheidsdiensten loyaal uitgevoerd. Woningbouw was de grootste zorg in het naoorlogse berooide Europa, zowel in Oost als in West. En het AUP zelf (1935) was een plan uit de crisisjaren dat tien jaar werkloos op de plank was blijven liggen. De joodse wethouder Van der Velde had het plan nog als raadslid vastgesteld en verordonneerde in 1946, amper teruggekeerd uit de kampen, versnelde uitvoering. De begroting van Publieke Werken ging van 15 miljoen in 1945 naar meer dan 120 miljoen gulden in 1957. En warempel, het lukte de ambtenaren om de onmogelijke klus te klaren. Maar zijn opvolger Van ‘t Hull wilde de opgebouwde macht van de ambtelijke diensten alweer breken. Zijn gedwongen vertrek wachtte Van Eesteren niet af. Tentoonstelling en teksten lezen als een Sovjet-epos met haar vijfjarenplannen, economische beloftes, nadruk op arbeiderswoningen, politieke heroïek, overheidsplanning, het breken van de ambtelijke macht, alles op een ongekend grote schaal. Lenin en Stalin als de helden van de sociale ingenieurs, ze hadden zowaar hun evenknieën in de Nederlandse polder. Nee heus, de opgave waar Amsterdam anno 2017 voor staat is een andere dan in 1945. Laat de overheid niet opnieuw 50.000 woningen in tien jaar tijd uit de grond willen stampen. Dit keer liever een metropolitane ambitie van de nieuwe middenklasse.
reacties