Pages
Stay In Touch
More
© 2013 Free State of Amsterdam
Gelezen in ‘Het plan Amsterdam-Zuid van Berlage’ (1977) van Francis Fraenkel:
Afgelopen dinsdag een lezing gehouden tijdens de End of the Year-borrel van Hello Zuidas, de netwerkclub van Zuidas-partners, in The Circle aan het Gustav Mahlerplein. De lezing ging over toerisme en de Zuidas in relatie tot ‘De nieuwe historische binnenstad’. Het denken over toerisme, vertelde ik de leden, is in Amsterdam al zeker 150 jaar oud. Feitelijk nam het een aanvang met de oplevering van het Rijksmuseum in 1885. Drie jaar later kwam het Centraal Station gereed. Architect Cuypers ontwierp niet alleen de beide gebouwen, maar tekende ook een toeristische wandeling van station naar museum, dwars door de Amsterdamse binnenstad. Toeristen die per stoomtrein arriveerden, moesten via een geënsceneerde route langs hoogtepunten uit de nationale Gouden Eeuw naar Rembrandt’s Nachtwacht worden geleid. Twee wereldtentoonstellingen op het Museumplein – in 1883 en in 1895, dus vlak voor en vlak na de oplevering – werden uitdrukkelijk aan het fenomeen van het vreemdelingenverkeer gewijd. Tegenwoordig lopen miljoenen internationale vakantiegangers dezelfde, door Cuypers in 1885 geconcipieerde route. Daar doen ze in totaal drie dagen over. In die zin is toerisme uiterst conservatief. Maar met het gereedkomen van station Zuid in 2028 zal alles op slag veranderen. Vanaf dat moment zullen toeristen uit de hele wereld niet meer op CS, maar op de Zuidas arriveren. Hoe komen zij straks bij de Nachtwacht? Welke route gaat de nieuwe Pierre Cuypers hiervoor tekenen?
Had H.P. Berlage hierover niet al nagedacht toen hij zijn tweede plan Zuid in 1915 aanbood aan het Amsterdamse gemeentebestuur? Dat plan ging immers uit van een tweede centraal station in Zuid, net op het grondgebied van de zuidelijke buurgemeente. In het proefschrift van Francis Fraenkel uit 1976 las ik dat Berlage het nieuwe station als ‘scharnierpunt’ opvatte voor zijn nieuwe, monumentale stad. “Met dit station, het ‘portaal van de stad’, als centrum spiegelt zich het oude Amsterdam geheel in het nieuwe.” Want: “Zoals de oude stad zich halfcirkelvormig om het station uitstrekt, zo doet dat ook de nieuwe stad.” Het gaat verder, het historische Amsterdam beoordeelde Berlage als schilderachtig. Zijn nieuwe stad moest juist monumentaal worden. In zijn plan liggen beide daarom met de ruggen naar elkaar toe. In die zin fungeert het Rijksmuseum als scharnier, eerder dan het geprojecteerde station Zuid. De functie van tentoonstellingsterrein (Museumplein, het toenmalige IJsclubterrein) situeerde Berlage waar nu het Amstelpark is. De toerist kwam binnen op het statige station Zuid en liep of reed vervolgens via de vijftig meter brede monumentale Minerva-as in de richting van de te bouwen Academie voor Beeldende Kunsten (nu Hilton Hotel), stak daar ergens door naar het Museumplein. Door het tunneltje onder het Rijksmuseum betrad hij, vanuit de moderne stad komend, een pittoresk Hollands ensemble van grachten en grachtenpanden: de Amsterdamse historische binnenstad. In 2028 is het eindelijk zover. Hoe vooruitziend.
Gelezen in NRC Handelsblad van 21 augustus 2019:
Bron: Rijksmuseum
Eerder vergeleek ik mijn werkwijze bij de voorbereiding van de toekomstvisie van de Amsterdamse binnenstad in de Oude Kerk met ´True Tales of American Life´ van de Amerikaanse schrijver Paul Auster: via een oproep op de radio verzamelde Auster concrete verhalen van gewone mensen en rangschikte deze alledaagse werkelijkheid opnieuw in tien categorieën waardoor ze zin en betekenis krijgen. Bij het zien van het video drieluik ´Night Watching´ van fotografe Rineke Dijkstra in het Rijksmuseum zag ik opnieuw parallellen. Ik was er afgelopen zondag. Gisteren was ik er weer. In de video vertellen veertien groepen wat hen zoal opvalt bij het kijken naar Rembrandt´s Nachtwacht. Ieder vertelt vanuit zijn eigen perspectief wat hij of zij waarneemt. Het is een oefening in zien. Om haar installatie te bouwen had Dijkstra groepen in het Rijksmuseum eerst aandachtig geobserveerd. Dat casten van groepen had ze, zei ze, erg belangrijk gevonden. Na haar selectie had ze in de Eregalerij zes avonden lang een mobiele studio gebouwd: vier groepen op een avond, iedere sessie duurde veertig minuten. Stipt op 23.00 uur moest iedereen weer het museum verlaten. Sommige mensen had ze gevraagd iets voor te bereiden. Maar dat betrof alleen iets inlezen. Niets aan haar video installatie is vooraf gescript. Iedereen kon vrijelijk praten. Dijkstra: “Het is allemaal spontaan ontstaan.”
Het resultaat is gevarieerd, mooi, humoristisch, verrassend. Tegen NRC Handelsblad vertelde Dijkstra wat haar in haar werkwijze was opgevallen: “Dat iedereen toch vanuit zijn eigen perspectief kijkt. De Nachtwacht is het bekendste schilderij van Nederland en is eindeloos vaak gereproduceerd. Je denkt dat je dat wel kent. En toch krijg je ontzettend veel verschillende ideeën en invalshoeken te horen.” Sommige observaties noemde ze rolbevestigend, andere, viel haar op, betroffen minuscule details. “Uiteindelijk gaat Night Watching over herinnering en collectief geheugen. Over hoe verschillend mensen zijn, en hoe anders mensen kijken.” Mooi woord: collectief geheugen. Zelf zie ik al die verschillende ideeën en invalshoeken eerder als een vorm van collectieve intelligentie. Ga de installatie maar eens bekijken. Amateurs worden experts. Wat een rijkdom! Jane Jacobs noemde dat ‘redundancy’; de stad zit er vol meer. Zelf heb ik tachtig mensen, ieder anderhalf uur lang, laten spreken over de Amsterdamse binnenstad. Uit al hun verhalen destilleerde ik later een narratief: ‘Een nieuwe historische binnenstad’. Dat verhaal gaat over een mogelijk gedeelde toekomst. En ja, de werkelijkheid kennen en delen we helemaal niet. Iedereen ziet en hoort vanuit zijn eigen herinnering. Wie een gedeelde toekomst wil bepalen moet met al die verschillende werelden rekening houden.
Gezien in het Rijksmuseum op 30 november 2017:
Matthijs Maris, Vanished illusions.
Eind negentiende eeuw werd Matthijs Maris (1839-1917) beschouwd als een van de beroemdste schilders van Nederland. Hij woonde er echter niet. Het Rijksmuseum wijdt aan zijn merkwaardige oeuvre een tentoonstelling, die nog is te zien tot en met 7 januari 2018. Afgelopen donderdag bezocht ik de zalen. Maris verhuisde in 1869 op dertig jarige leeftijd naar Parijs en trok in 1877 door naar Londen, waar hij in 1917 eenzaam stierf. Slechts een enkele keer bezocht hij zijn familie in Nederland. Vrijwel zijn gehele oeuvre kwam tot stand in de twee buitenlandse grote steden. Liefst veertig jaar leefde en werkte hij in Londen, in Parijs woonde hij acht jaar. Zijn bijzondere leven deed me denken aan Karl Marx (1818-1883). Hoewel iets ouder, verhuisde ook tijdgenoot Marx al vroeg naar Parijs, om later door te verhuizen naar Londen, alwaar hij in 1883 in eenzaamheid stierf. Zonder Londen was Das Kapital niet denkbaar geweest. Datzelfde geldt voor het schilderij ‘Vanished Illusions’. Maris was, net als Marx, een revolutionair. In 1870 vocht hij zelfs mee tijdens de Parijs Commune aan de kant van de opstandelingen. Kort daarvoor had Marx zijn Das Kapital gepubliceerd.
Maris verhuisde naar het buitenland en dan met name naar de grote stad vanwege de lokale kunstmarkt, die hij overigens haatte. In geld was hij niet geïnteresseerd. Ook niet in vooruitgang trouwens. Maar een kunsthandelaar uit Londen wist hem te overtuigen. Hij moest toch leven. Die afkeer van geld en dat armoedige bestaan in de beide metropolen, eigenlijk had hij dat ook met Marx gemeen. Maris vond zelfs dat mensen teveel voor zijn schilderijen betaalden. Hij ontbeerde echter een Friedrich Engels die hem in zijn levensonderhoud onderhield. Veel geld had hij niet nodig. Hij bleef ongetrouwd, tenminste ik las niets over een vrouw of kinderen. En zijn werk? Geen beelden van een modern Parijs, en ook niet van het industriële Londen. Wel boeiend en steeds raadselachtiger. Zijn laatste periode in Londen intrigeert het meest. De feeërieke middeleeuwse taferelen en dromerige meisjes maken plaats voor abstracte denkbeelden, dromen en herinneringen. Alles wordt vaag en onscherp. Verdwenen is de realiteit. De realiteit van de industriële stad. Carel Peters noemde hem in Vrij Nederland een modernist met een oude ziel en Bram de Klerck zag in hem een revolutionair en een compromisloze dromer (NRC Handelsblad 12 oktober 2017). Ik begreep het pas toen ik ‘Vanished Illusions’ zag waaraan hij jaren had gewerkt en dat op zijn schildersezel stond toen hij in 1917 overleed. De wereld stond in brand. Vijandige zeppelins vlogen over Londen. Hij werkte aan een vrouw, voorover liggend op de trappen van een altaar, bijna vallend. Maris haatte de moderniteit. Hij bleek een vernieuwer.
Gelezen in NRC Handelsblad van 28 maart 2014:
Afgelopen week beleefden we de heropening van het Mauritshuis in Den Haag. In de krant zag ik een lange rij mensen langs de Hofvijver staan. Zondag bezocht ons gezin de beelden van de Amerikaanse kunstenaar Alexander Calder in de tuin van het Rijksmuseum te Amsterdam. Reusachtige, bijzonder fraaie sculpturen zijn het die met hun felle Mondriaankleuren traag bewegen in de wind; de zwarte daarentegen staan aan de grond genageld. Het was er zonnig en heerlijk druk. In de fietstunnel onder het Rijksmuseum fietsten de mensen vredig af en aan; hier en daar hoorde je een fietsbel klingelen. Na de heropening staat het Rijksmuseum met zijn 2,2 miljoen bezoekers nu op plaats 19 op de ranglijst van meest bezochte musea ter wereld, zo las ik onlangs in NRC Handelsblad. De fietstunnel blijkt helemaal geen probleem, integendeel. Het is het leukste en mooiste fietspad van heel Nederland.
Hoe staat Amsterdam ervoor na de heropening? De ranglijst van steden met wereldwijd de drukst bezochte musea wordt aangevoerd door Parijs met het Louvre: 9,3 miljoen jaarlijkse bezoekers. Daarna volgt Londen (British Museum: 6,7 miljoen), op de derde plaats New York (Metropolitan Museum of Art: 6,2 miljoen). Maar Parijs heeft ook nog Centre Pompidou en Musee d’Orsay in de top 10 staan, Londen de National Gallery en Tate Modern. Bij elkaar opgeteld telt Parijs 16,5 miljoen jaarlijkse bezoekers, Londen nog iets meer: ruim 17 miljoen. Je zou dus kunnen zeggen dat Londen de lijst met de meeste topmusea aanvoert. Dat is toch wel verrassend. Helemaal verrassend is de verschijning van Taipei in de top 10. Haar National Palace Museum ontvangt jaarlijks 4,5 miljoen bezoekers, goed voor een plaats 7. Dat komt vooral door een paar enorme blockbusters die men daar organiseert. In 2013 trok het museum in de hoofdstad van Taiwan liefst 1.007.062 bezoekers met ‘The Western Zhou Dynasty’ en nog eens 921.130 bezoekers met ‘The Lingnan School of Painting’. In Taipei liggen dan ook de kunstschatten van heel China, die door de veelal aristocratische aanhangers van Chiang kai-shek op hun vlucht in 1949 waren meegenomen. Om hun mooiste erfgoed te kunnen zien moeten de miljard mainland-Chinezen tegenwoordig de zee oversteken. Dat doen ze dan ook. Taiwan fungeert voor hen als een museumeiland. O ja, het heropende Stedelijk Museum had niet de moeite genomen om de vragenlijst van Art Newspaper in te vullen.
Gelezen in De Blauwe Kamer van 2013 nr. 4:
Al een paar keer met de kinderen naar de nieuwe tuin van het nieuwe Rijksmuseum geweest. Gewoon, om de beelden van Henry Moore te bekijken, maar ook om te spelen in en rond het ingenieuze waterlabyrint. Want naast het Museumplein is er nu ook de Museumtuin. Rond het door architect Pierre Cuypers ontworpen gebouw heeft bureau Copijn een schitterende tuin ontworpen die de restruimten op de kavel netjes vult en die je daar even laat ontsnappen aan de grootstedelijke hectiek rond de Stadhouderskade en het Museumplein. Favoriete rustplaats: de oude vleugelnotenboom voor de zuidoostgevel van het museum. Zoveel als er te doen was over het fietstunneltje onder het museum en over het ontwerp van het Museumplein als geheel, zo weinig is er geschreven en gesproken over de toevoeging van deze mooie tuin. Elke keer als ik er was, was het er gezellig, druk en levendig. Voor het eerst heb ik het gevoel dat Amsterdam zijn grootstedelijke ambities aan het waarmaken is.
Tegelijk is de Museumtuin oer-Hollands. Alles speelt zich af op de vierkante millimeter. De spanning die je aan de voorzijde voelt is bijna te groot: het voorbijrazende verkeer op de kade, de grote beelden van Moore, de relatief kleine tuinkamers, de vele toeristen, het past allemaal net. Is dit negentiende eeuwse Amsterdamse zuinigheid? Of eiste Cuypers, zoals Mark Hendriks in een bespreking in vakblad De Blauwe Kamer schrijft, hier alle aandacht op voor zijn bijzondere gebouw? En waarom dan toch dat grootstedelijke gevoel dat ik krijg, elke keer als ik de Museumtuin betreed? Ik denk dat het in het volgende schuilt. In Amsterdam vind je bijna nergens deze hoogwaardige tuinarchitectuur in de publieke ruimte. Hier staan alle hekken open en de tuin wordt druk bezocht. Maar niets is er hufterproof gemaakt. Alles is mooi, geraffineerd, openbaar en tegelijk exclusief, royaal, een rustpunt, metropolitaan.
Gelezen in NRC Handelsblad van 12 juli 2013:
Wat kunnen planologen van kunstcritici leren? Neem Julian Spalding. Deze belangrijke Britse kunstcriticus leverde deze week een opmerkelijk scherp commentaar op de inrichting van het nieuwe Rijksmuseum. Hij vond de gekozen opstelling ‘veilig, ouderwets’, uitgaande van de ‘oude museumkundige scheidslijnen’, niet gericht op het interesseren en inspireren van een nieuw publiek. Spalding schreef zelfs dat hij het ronduit wonderlijk en teleurstellend vond dat de afdeling moderne kunst, die mensen van tegenwoordig het meeste interesseert, was weggestopt in twee zolderkamers en dat die van de middeleeuwen zo pontificaal bij de entree was tentoongesteld. Mensen, aldus de criticus, weten niets van de middeleeuwen. Er was helemaal niet vanuit de bezoekers gedacht. “Musea moeten niet beginnen met wat hun curatoren weten, maar met wat hun publiek weet.” En dus ook: “Als een museum wil beginnen met het verleden, dan moet het beginnen met wat mensen weten van dat verleden.” In zijn voorbeelden liet Spalding telkens zien dat hij de museumbezoekers in hun reacties op de kunstwerken nauwkeurig observeert en daaruit lessen trekt. Over het bezoek aan het museum schrijft hij als was het ‘een verhaal’, ‘een reis’ die mensen moeten maken en waarbij kennis en vermaak hand in hand dienen te gaan. “De trieste waarheid is dat de mensen die het Rijksmuseum leiden helemaal niet aan hun publiek hebben gedacht.”
Van mensen als Spalding kunnen planologen leren dat zij de mensen niet moeten vergeten. De burgers – ook de nieuwkomers en de jongste generaties – moeten voor de toekomst worden geïnteresseerd. Planologen moeten niet beginnen met wat zij zelf zo goed weten, maar met wat hun bewoners weten. Ze zouden niet de schijnwerper moeten richten op de verre horizon, maar moeten beginnen dicht bij huis, in de nabije toekomst, die mensen heel goed begrijpen. Veeleer dan ontwerpen of wettelijke regelingen zouden hun plannen verhalen moeten zijn, of reizen naar de toekomst. En ze zouden mensen moeten observeren, hoe die de stad in al zijn facetten dagelijks gebruiken en daaruit lering trekken. De trieste waarheid is dat de stedenbouwkundigen en planologen dikwijls helemaal niet aan burgers hebben gedacht. Daardoor missen ze kansen om een groot en steeds veranderend publiek uit te dagen tot het leveren van uitzonderlijke prestaties. Prestaties die ‘hun publiek’ heel goed kan leveren en die ook nodig zijn om grote, aantrekkelijke en duurzame steden te bouwen. De les? Ook in het vak van de ruimtelijke ordening is sprake van een ernstig communicatieprobleem. Daarom: De Nieuwe Wibaut.
Gelezen in De Volkskrant van 30 april 2008:
Het komt niet vaak voor dat planologen zich zouden moeten bemoeien met de inrichting van een museum, maar het artikel van Rutger Pontzen in De Volkskrant van vorige week woensdag lokt zulk ongebruikelijk gedrag wel uit. Wat wil het geval? In een snijdend betoog laat Pontzen zien dat het Rijksmuseum te Amsterdam ooit een internationale ambitie koesterde, maar dat het, nadat minister Elco Brinkman eind jaren tachtig aan de macht kwam, "een glijvlucht maakt" richting Nederlandse cultuur. Straks, bij de heropening, zal blijken waar dat op uitloopt, maar de vooruitzichten zijn niet gunstig. "Tekenend is hoe na 2013 de eregalerij zal worden ingericht, enkele jaren geleden nog het onderkomen van de buitenlandse schilderkunst. Over vijf jaar wordt die het exclusieve domein van de glorie van de Nederlandse schilderkunst. Terwijl de rest van de Nederlandse cultuur, van de Middeleeuwen tot en met de 20ste eeuw, van kasten en schilderijen tot vazen en zilver, over de zalen van de drie verdiepingen zal worden verdeeld." Het laatste wapenfeit van deze glijvlucht richting Nederlandse cultuur is de alliantie met grootwinkelbedrijf de Hema, "die rompertjes en theedoeken gaat verkopen, waarop afbeeldingen zijn gedrukt ontleend aan de verzameling van het museum." Pontzens conclusie is vernietigend: "Politieke beslissingen, zuinigheid, gebrek aan internationale ambities, de wisseling van directeuren en daarmee de wisseling van prioriteiten – het heeft geleid tot wat het Rijks straks wil uitstralen: een nationaal museum met een nationale betekenis en, belangrijker, een nationale uitstraling."
Voor de internationale uitstraling van Amsterdam, voeg ik daaraan toe, is dat, op zijn zachtst gezegd, geen goede zaak. En dat is een hoogst actuele planologische opgave – eentje van formaat – die mede bepalend is voor het slagen van grote stedenbouwkundige projecten als de Zuidas en de Noord-Zuidlijn.
reacties