Pages
Stay In Touch
More
© 2013 Free State of Amsterdam
Gehoord op 28 september 2012 in Stockholm:
Hun bureau heet Visiondivision. De twee jonge Zweedse architecten ontvingen ons in hun woonkamer, hartje Stockholm. Hun startende bureau had even geen onderdak meer, vandaar. Provisorisch presenteerden ze er ‘Stockholm Stacked: Vertical City Fantasy’, al werden we eerst getrakteerd op een overzicht van hun hele oeuvre, wat door de prilheid van het bureau natuurlijk niet veel om het lijf had, maar dat wel lang duurde. ‘Stockholm Stacked’ bleek een luchtig gebrachte toekomstfantasie over het snel groeiende Stockholm. Hoogbouw verschijnt er op alle bebouwde binnenterreinen als in een SimCity-film. Zonder al teveel ingrijpende aanpassingen en vanaf de straat vrijwel onzichtbaar verdubbelt hierdoor het inwonertal van de Zweedse hoofdstad, met gemak. “Stockholm is one of the fastest growing cities in Europe at the moment, but the pace of new constructions of housing is not at all in tune with the current demand.” Opschieten dus. De hoogte in. Iedereen zoekt woon- en werkruimte in Stockholm, maar die is er niet. Stockholm wordt voor velen te duur om in te wonen. De schaarste en de hoge prijzen drijven de onderklasse naar buiten, de segregatie neemt hierdoor toe. Volgens de architecten is er sprake van onwil bij de autoriteiten om op grote schaal binnenstedelijk te bouwen. En de ontwikkelaars geloven nog steeds niet dat mensen allang niet meer suburbaan willen wonen, maar binnen de bestaande stad.
“A dense city is good for the environment and this type of development also takes away the pressure on the important green areas that are open for all. (…) With a larger density of people also comes a wider range of things to do. More museums, libraries, restaurants, bars, cafés, places where people can meet. The result will be a better Stockholm for everyone.” Wie naar buiten keek zag een historisch Stockholm met een skyline die al in 1965 was bevroren. Nergens hoogbouw te zien, alleen maar monumenten. De conserverende ruimtelijke politiek die Stockholm al decennia volgt heeft inderdaad grote nadelen – lees ‘Triumph of the City’ van Edward Glaeser er op na. De vraag is wel of aan de toekomstfantasie van Visiondivision niet ook grote bezwaren kleven. Stockholm kiest daarom voor binnenstedelijk bouwen in de havens en op brownfields rond het historische centrum. Wat is daar op tegen? Overal in Europa kampen succesvolle steden als Parijs, Wenen, Stockholm en Amsterdam met hetzelfde probleem: er wordt te traag gebouwd.
Gezien in Stockholm op 28 september 2012:
Op roeiafstand van het historische centrum van Stockholm ligt Hammarby Sjöstad. Je kunt er eenvoudig komen door een pontje te nemen vanaf Ostermalm. De overtocht duurt niet langer dan hooguit tien minuten. Hammarby is een stevige woonwijk die vanaf 2001 werd ontwikkeld op een voormalig industrieterrein ten zuidoosten van Sördermalm. Alle grond bleek er vervuild, de meeste fabrieken moesten worden gesloopt voordat de eerste woningen konden worden gebouwd. Rond 2017 zal de wijk zijn voltooid. De dichtheid is er hoog, overigens zonder dat het benauwd wordt. Het water maakt dat alles groen en open oogt. Er rijdt een tram en de parkeernorm is er extreem laag: 0,8 auto’s per woning. De bouw doet sterk denken aan het KNSM-eiland in Amsterdam, dat iets eerder in de tijd werd ontwikkeld. Er wonen op dit moment 11.000 mensen, terwijl er nog eens 10.000 mensen werken.
Hammarby Sjöstad dankt zijn ontstaan aan de mislukte bid van Stockholm voor de Olympische Spelen van 2004. Dat bid werd uiteindelijk gewonnen door Athene. Nadat de Zweden eind jaren ‘90 hun tranen hadden gedroogd, besloten ze het als Olympisch dorp bedoelde plan alsnog uit te voeren. Er werden geen concessies gedaan aan de ambities, de planning werd gehaald, het is de eerste grote binnenstedelijke woonwijk in hoge dichtheid van Stockholm en in Zweden, gebouwd als alternatief voor de new towns die achteraf niet duurzaam bleken en de segregatie binnen Groot Stockholm alleen maar aanwakkerden. Hammarby Sjöstad staat tegenwoordig bekend als een buitengewoon geslaagde wijk. Meer van dergelijke voormalige industrieterreinen rond de oude stad staan op de nominatie om herontwikkeld te worden, zoals Norra Djurgardsstaden. Dat men de Olympische Spelen niet heeft gewonnen, wordt achteraf dus allerminst betreurd. Een bid uitbrengen op de Olympische Spelen is altijd profijtelijk. Het maakt grote steden duurzamer.
Gezien op donderdag 27 september in Stockholm:
Al sinds het begin van de jaren negentig maakt Stockholm plannen voor het Slussengebied. Slussen is het sluizencomplex aan de zuidkant van de oude binnenstad, waar de Baltische zee overgaat in de Riddarfjärden. Het is een historische plek waar Stockholm ooit is ontstaan. Rondom de sluizen – die dateren uit 1935 – is in de jaren zestig betonnen infrastructuur gebouwd voor zowel metro, trein als auto, waardoor de zuidkant van Stockholm verbonden wordt met de noordzijde. Sinds de aanleg van alternatieve infrastructuur is het aantal autobewegingen echter gehalveerd, dus al die betonnen bruggen is hier overbodig geworden. De ruimten onder de fly-overs worden amper nog gebruikt, dus hoog tijd voor een ambitieus plan. Tot op heden echter zijn alle pogingen gestrand om Slussen op te stoten in de vaart der volkeren. Een architectenprijsvraag enkele jaren geleden lijkt aan die onzekerheid een einde te hebben gemaakt. Er komt een ondergronds busstation, dat zal worden uitgehakt onder de woningen. Verder komen er nieuwe kantoren, expositieruimten en royale boulevards, de overbodige bruggen zullen worden afgebroken. Het winnende ontwerp is onlangs gekozen, de werken – in drie fasen uit te voeren – starten begin volgend jaar. Kosten: meer dan een miljard euro.
We werden ontvangen door Marianna Dunér, communicatiestrateeg, en Martin Schröder, architect. Van hen hoorden we dat de bevolking nog steeds fel gekant is tegen het ‘megalomane plan’. Het antwoord van de communicatiestrateeg bestond eruit de bevolking nòg beter voor te lichten. We kregen in het voorlichtingscentrum een nieuwe film te zien die aan alle twijfel een einde moet maken. Ik betwijfelde of dat zou lukken, maar een gesprek hierover was nauwelijks mogelijk. De communicatie, hield men vol, moest gewoon beter, rationeler. Dan zouden de mensen het wel begrijpen. Schröder klaagde over het feit dat de architecten zo slecht communiceerden en dat hun tekeningen voor de meeste burgers onbegrijpelijk waren. Aan de prijsvraag echter twijfelde hij niet. Later zagen we een foto van de zuidhelling, waar burgers en masse rode lappen uit hun ramen hadden gehangen, als stil protest tegen de voorgenomen werken. Zelden zag ik duidelijker hoe overheid en burgers elkaar gewoon niet wilden begrijpen.
Gelezen in Het Parool van 11 juni 2012:
Net terug uit Stockholm. Opvallend genoeg heeft Stockholm helemaal geen last van de crisis. Deels zal dat te maken hebben met de Zweedse kroon, deels komt het door de sterke economie van de Zweedse hoofdstad. De industriesteden in het zuiden van Zweden kampen namelijk wel degelijk met economische en demografische krimp, maar dienstenstad Stockholm juist niet. Voor heel Scandinavië geldt dat de bevolking de binnenlanden verlaat en naar de kusten trekt, en dan vooral naar de universiteitssteden. De grootste groei kent het hoog opgeleide Stockholm. Die migratie wordt niet afgeremd. Een grote haven heeft Stockholm niet, evenmin een grote luchthaven. Stockholm kent wel een chique soort toerisme, afkomstig uit de hele wereld, waardoor de lokale economie een stevige impuls krijgt. En overal wordt gebouwd. Omdat de gemeenten in Zweden zelf belasting mogen heffen zijn ze krachtige investeerders wanneer het hen goed gaat. Ze worden voor hun succes beloond. Meer dan twintig procent van de belastingvoet is er lokaal. Zo vormt zich een economische trekker van formaat in het midden van het koninkrijk Zweden, die zichzelf aanduidt als ‘a world-class city’ en die de rest van de Zweedse economie op sleeptouw neemt.
Hoe anders is het in Nederland. Amsterdam krimpt en zucht mee met de rest van de Nederlandse economie. Er is geen ontkomen aan. Ondertussen groeit wel de hoog opgeleide bevolking en groeit ook het toerisme, dit jaar met opnieuw 1,6 procent. In totaal bezoeken dit jaar de hoofdstad 6,9 miljoen buitenlandse toeristen Amsterdam, en dat zijn alleen nog de toeristen die via Schiphol reizen. Hiermee staat Amsterdam op de zeventiende plaats op de ranglijst van best bezochte steden ter wereld. Binnen Europa staat Amsterdam op plaats negen. Dat is een ongekend succes. Deze bezoekers spenderen in totaal 7,36 miljard dollar in de hoofdstad. Dit komt neer op 855 euro per bezoeker. Dit is exclusief de vliegticket. Een stijging, opnieuw, met 1,2 procent. Hoe kan het dat het Amsterdam, anders dan Stockholm, nauwelijks lukt om de rol van trekker van de nationale economie te spelen?
Gelezen in OECD Territorial Reviews: Stockholm, Sweden (2006):
Stockholm is een van de steden die participeren in het EU-programma SUME: Sustainable Urban Metabolism for Europe. Op het SUME-congres in Wenen van afgelopen week waar ik was uitgenodigd om te spreken, ontmoette ik de Stockholmse delegatie. Michael Erman sprak namens de Greater Stockholm Region en Christina Leifman namens de stad. Op gebied van duurzaamheid, high tech innovatiekracht en economische groei spant Stockholm binnen Europa de kroon. Stockholm groeit ook relatief snel, al wijken de demografische groeicijfers niet veel af van andere snelle groeiers als Wenen en Amsterdam. In Stockholm echter is veertig procent van de instroom afkomstig van buiten de EU, terwijl in Wenen en Amsterdam dat aandeel veel geringer is. In een geliberaliseerde woningmarkt waarin feitelijk geen sociale woningbouw meer bestaat, zoals in Zweden, leidt dat tot extreme vormen van segregatie; de hoogbouw in de buitenwijken van Stockholm is in vijftien jaar tijd helemaal gekleurd. Het was opvallend dat beide sprekers uit Stockholm dit fenomeen zo expliciet noemden. Men zit er duidelijk mee in zijn maag. Erman gaf me zelfs na afloop een exemplaar van het OECD-rapport uit 2006 waarin de segregatie beschreven staat. Ik had hem even daarvoor geprezen voor zijn moed om het onderwerp te berde te brengen. Het was alsof hij zich ervoor schaamde. Hij vertelde me dat ook in Zweden in de overheidsuitgaven diep wordt gesneden en dat het steeds moeilijker wordt een stad als Stockholm behoorlijk te plannen. In openbaar vervoer wordt steeds minder geïnvesteerd, publieke diensten worden afgeschaft, sociaal gemengde buurten bestaan in feite niet meer.
De OECD wijst op de snel vergrijzende bevolking van Stockholm en noemt in dat verband het hoge werkloosheidscijfer onder migranten (7,4% in 2003). Afgemeten aan hun aandeel in de totale werkgelegenheid is dat het hoogste werkloosheidscijfer in de hele EU (zie afbeelding). Armoede is hiervan het gevolg. “With the highest concentration of immigrants in the country, the Stockholm region has registered a higher level of poverty than the national level.” Zweden heeft midden jaren negentig meer dan 170.000 vluchtelingen uit voormalig Joegoslavië opgenomen. Terwijl daarna de toelatingseisen steeds strikter werden, bleef Zweden vluchtelingen op humanitaire grondslag opnemen – uit Iran, Irak, Turkije, Eritrea, Ethiopië en Somalië. “Segregation in the Stockholm region is based on being an immigrant or a native born, and is less a question of ethnic enclaves.” De ernst van de segregatie, aldus de rapporteurs van de OECD, is minder dan in Amerikaanse steden. Men kan haar beter vergelijken met die in Canadese en Australische steden. Je kunt je afvragen of dit laatste een geruststelling is. Zelfs in Scandinavië is het Rijnlandse model passé.
Gelezen in Vrij Nederland van 15 juli 2010:
Econoom Kees Kraaijeveld riep de lezers van Vrij Nederland in het zomernummer op te reageren op zijn vraag ‘’In welke stad wilt u over 30 jaar wonen?’ De vraag hield verband met het verschijnen van de langetermijnstudie van het Centraal Planbureau ‘’The Netherlands 2040’. Daarin worden vier scenario’s geschetst voor de Nederlandse economie in 2040. Diverse blogitems heb ik er al aan gewijd. Op 15 juli vat Kraaijeveld de reacties samen: “de winnaar is … Stockholm’’. Wie reageerde koos unaniem voor de Zweedse hoofdstad, dat is het CPB-scenario Egalitarian Ecologies. Het gaat in dat scenario om relatief kleine steden van een half miljoen mensen die allemaal met kleine bedrijfjes goed voor zichzelf kunnen zorgen. Geen specialisatie, van alles wat. De inkomensverschillen zijn echter klein, de economie is stabiel, de economische groei is bescheiden.
Geen verrassende uitkomst, lijkt mij. Vrij Nederlandlezers houden niet van groot. Of ze kunnen zich gewoon geen metropolitane toekomst voor Nederland voorstellen en schiet het voorstellingsvermogen tekort. Kiezen voo Shanghai of Eindhoven? Nee, dan maar Stockholm. Unaniem. Erger is dat de lezers die reageerden niet houden van verschillen en dat alles klein en gelijk moet zijn, zeg maar: saai. Typisch Nederlands, niet grootstedelijk, laat staan metropolitaan. Typisch Zweeds? Ik weet het niet, Stockholm telt nu al 825.000 inwoners. Dat haalt Amsterdam niet eens. Amsterdam zal in de komende dertig jaar nog stevig moeten groeien om de Zweedse hoofdstad bij te kunnen houden. En dan hebben we het over de grootste stad van Nederland. Gelukkig waarschuwt de econoom Kraaijeveld zijn lezers dat ze de voorstellen uit het regeerakkoord niet moeten afzetten tegen wat verstandig beleid zou zijn in egalitaire ecologie. “Beleid toetsen aan Stockholm is immers een vorm van wensdenken. Wat als het niet Stockholm wordt?” Shanghai bijvoorbeeld. Die kans schat ik buitengewoon groot. Trouwens, welk regeerakkoord bedoelt hij??
Gelezen in Cities in Civilisation (1998) van Peter Hall:
In Stockholm was ik dus, deze zomer. In het laatste deel van zijn magnum opus over de stad wijdt Peter Hall een heel hoofdstuk aan Stockholm in de jaren 1945-1980. Let wel, naast de wereldsteden Rome, New York en Parijs is het niet de Randstad, maar Stockholm die hier als wereldstad figureert. Dat is opmerkelijk, want wie het oeuvre van Hall kent, herinnert zich zijn grote doorbraak in 1966 als jonge schrijver en wetenschapper met diens boek, getiteld ‘Zeven wereldsteden’. Daarin is de jonge Randstad nog een van de grote wereldsteden, temidden van, jawel, New York, Londen en Parijs. Veel Nederlandse planners legitimeren de Randstad nog altijd door te verwijzen naar de autoriteit van Hall en roepen dan steevast dit aardige boekje aan. Zijn latere standaardwerk ‘Cities in Civilisation’ zwijgt dus echter in alle talen over diezelfde Randstad. Stockholm daarentegen wordt nu door de Britse geleerde opgevoerd, "because it was a small European capital city that – albeit influenced by examples from other European democracies – set a distinctively different course." Het is even slikken voor de Nederlandse planningsgemeenschap, maar zelfs in historisch perspectief is volgens de grote Peter Hall de Randstad niet "the living embodiment, the showcase, of a society they sought proudly to create as a model for the world." Stockholm is, achteraf beschouwd, wèl de showcase. "Its apartment towers, grouped around its new subway stations and shopping centres, impeccably designed and landscaped, became an object of pilgrimage from informed visitors from all over the world."
Maar ook in Stockholm is het niet allemaal zonneschijn. Want ook Hall ontkomt niet aan een gemengd eindoordeel over het Zweedse experiment. Op het eind schetst hij de politieke en economische crisis in het Zweden van de jaren tachtig. Die lijkt verdacht veel op de Hollandse malaise die zich bij ons iets later, in de tweede helft van de jaren negentig, manifesteert en die met de moord op Pim Fortuyn ineens lelijk aan de oppervlakte komt. De oorzaak? Volgens Hall: langdurige sociaal-democratische hegemonie. Waardoor een dodelijk gelijkheidsdenken de samenleving op den duur ruw in opstand doet komen. Ruw, omdat de Zweden lang niet gewend waren geweest aan debat en meningsverschillen en woorden als ‘individualisme’ en ‘eccentriciteit’ in het Zweeds uitsluitend een negatieve connotatie hadden. De sociaal-democratische verzorgingsstaat leek zelfs de taal te hebben gedood. En de taal van de vormgeving was al even doods want uniform. "Only later do they come to notice an extraordinary uniformity, a certain deadness, in the overall effect." Waarop Hall met graagte Roland Huntford citeert: "There is no dash, no individuality, nor even the unabashed vulgarity of an exuberant commercialism in modern Swedish architecture. It produces a sense of submission and restraint."
Planning hoorde in Zweden bij de sociaal-democratie en voldeed aan de Zweedse behoefte aan veiligheid. Ook die planning viel dus van zijn voetstuk. Niet dat de Zweden haar omvertrokken. Ze liepen gewoon weg, de natuur in, waar ze in vrijheid hun eigen ding kunnen doen. Immers, ruimte genoeg in dit land. En de modelsteden Vällingby, Bredäng en Farsta? Die hebben zich ondertussen gevuld met asielzoekers. Net als bij ons. Nee, er valt voor Nederland veel te leren van Zweden.
Gelezen in Stockholm Modernism (2007) van Lotta Lander:
Stockholm is een bijzonder prettige metropool om in te leven. Dat wisten de naoorlogse stedebouwkundigen in Nederland al heel vroeg. Ze gingen er vanaf het eind van de jaren vijftig van de twintigste eeuw steevast op naar excursie, de modernisten voorop. Eindelijk zag ik deze vakantie al het moois eens met eigen ogen. Vällingby, Bredäng, Gröndal. Ik moet zeggen: het is inderdaad voorbeeldig. Maar het mooie vond ik niet zozeer de woonwijken in het groen die destijds zoveel Hollandse bewondering oogstten. Het geniale van Stockholm is de naoorlogse ruimtelijke ordening van het geheel.
In 1944 koos men in Stockholm voor uitbouw van het metronet. Later, in de jaren vijftig, volgde hieruit de keuze voor concentratie van de bevolking in de grote stad en niet, zoals bij ons, voor spreiding in groeikernen. Stockholm telt daardoor op dit moment bijna 2 miljoen inwoners (ruim het dubbele van Amsterdam). En sinds 1944 heeft de stad stelselmatig en royaal gebouwd aan ehet metronet dat die hoofdstedelijke bevolkingsconcentratie comfortabel ontsluit. In alle richtingen vanuit het centrum kun je ruim 25 kilometer met de metro in een mum van tijd naar buiten rijden, tot aan de randen van de metropool, die landschappelijk geweldig is ingepast. Zelfs in de zomervakantie stopt op elke halte iedere acht minuten een grote trein die je spoorslags naar het centrum brengt.
In Nederland is met enige vertraging, in de jaren zestig, dezelfde discussie als in Stockholm gevoerd. Om het landschap (Het Groene Hart!) te sparen is toen gekozen voor deconcentratie van de bevolking. Lees de biografie over Joop den Uyl er maar op na. Den Uyl wilde als wethouder ruimtelijke ordening van Amsterdam nog bevolkingsconcentratie en een metronet voor Amsterdam, maar zijn opvolger Roel de Wit koos, omwille van het landschap, voor spreiding.
De gevolgen kennen we. Ik noem er slechts één. Uit eigen ervaring. Na terugkomst van vakantie, deze week, stond ik op Centraal Station. Ik wilde naar huis. In de zomerdienstregeling van het GVB word je ‘s zomers afgescheept met een trammetje dat elke vijfentwintig minuten voorrijdt. En de Oostlijn van de metro is deze zomer buiten gebruik wegens onderhoud. Met heimwee dacht ik terug aan Stockholm.
reacties