Bazaarsteden

Gelezen in ‘Reis naar de einden der aarde’ (1996) van Robert Kaplan:

Kort na de val van de muur reisde de New Yorkse journalist Robert Kaplan langs de breuklijnen van de wereld. Zijn boek, ‘Reis naar de einden der aarde’ werd een grote hit. Anders dan Fukuyama’s ‘Einde van de geschiedenis’ (1992) wees Kaplan op het grote gevaar dat ons bedreigde. In West-Afrika, het Midden-Oosten, Iran, Centraal Azië en Indochina zag hij een nieuwe wereld-in-wording – het bleek een wereld van volstrekte anarchie. Overbevolking, uitputting van grondstoffen, leegloop van het platteland, urbanisatie, ze leiden volgens de journalist ons allemaal naar de afgrond. Kaplan voorspelde het einde van de natie-staat, een wereld in ieder geval met minder overheidscontrole. Wat ervoor in de plaats zou komen wist hij nog niet precies. Wel voorzag hij groeiende corruptie, clans, maffia, epidemieën, een oprijzende onderwereld. Het bijbehorende beeld was dat van de bazaar: iets dat noch autoritair noch democratisch is en dat nog het meeste lijkt op de islamitische bazaarstaat, zeg maar een informele, stuurloze, labyrintachtige wereld van handel en steekpenningen – flexibel, gericht op kortetermijnwinst, chaotisch, zwak geleid – waarin het erop aankomt de juiste connecties te hebben.

Tijdens koningsdag bemachtigde ik een exemplaar. Ik las het boek opnieuw. Het was weer huiveringwekkend. Twintig jaar later lijkt Kaplan helemaal gelijk te krijgen. Echter, wat ook opvalt: over de dominante verstedelijking was hij uiterst negatief. Hij zag niets hoopvols in de groeiende sloppenwijken. Zijn beschrijvingen van Teheran, Istanbul, Caïro, Abidjan, Karachi, Bangkok, het is allemaal even verschrikkelijk, zonder perspectief. De steden zijn hem te groot, te snel gegroeid. Migranten zijn losgeslagen van hun achtergrond. De islam is hun enige houvast. Waar die afwezig is, zoals in West-Afrika, ziet hij moreel verval. In slechts één hoofdstuk biedt hij de lezer hoop. Ergens in een vallei – de Rishi Valley – in India ontdekt hij volgelingen van Krishnamurti die ervan uitgaan dat het dorp de sleutel tot de vooruitgang is – “dat een natie niet modern kan zijn zolang de dorpen nog middeleeuws zijn.” Hun vallei bewerken ze volgens de regels van Gaia, onderwijs staat centraal, een stelsel van satellietscholen bindt de kinderen, alles is kleinschalig, concreet, de economie is hier zelfvoorzienend. Kaplan gelooft niet dat de groeiende megasteden tot iets dergelijks in staat zullen zijn. Hun ontwikkeling anders dan die van de bazaar schetst hij in zijn boek ook niet. Een verband tussen economische groei en de opkomst van megasteden ontgaat hem volkomen. Zo ook de nieuwe stedelijke middenklasse. Alleen het werk van premier Özal van Turkije ziet hij positief. Misschien was het voor optimisme toen nog te vroeg.