Merzbau

Gelezen in NRC Handelsblad van 23 juli 2004:

Vandaag college ‘Inleiding in de planologie’ op de Universiteit van Amsterdam, aflevering ‘Functionele stad’. Het beeld dat het functionalisme alleen maar rationeel was, efficiënt, met ‘de woning als machine’, ‘licht, lucht en ruimte’ en ‘scheiding van wonen, werken, recreëren en verkeer’ als motto’s, doet haar zondermeer tekort. Ik wil het graag corrigeren. Kurt Schwitters bijvoorbeeld bouwde vanaf 1923 aan zijn Merz: een uitdijend en voortwoekerend labyrint dat de Duitse kunstenaar en zijn vrouw en zoon in Hannover bewoonden. Janneke Wesseling schreef erover: "Chaotisch en zonder vooropgezet plan – een principekwestie, aldus Schwitters – ontstond een oneindige verscheidenheid aan vormen, met stalagmieten en stalagtieten van gips, karton, papier en hout groeiend uit muren en plafonds." In Merz had Schwitters ook ruimte gemaakt voor muizen en cavia’s, die, aldus Wesselink, er werkten aan een eigen gangenstelsel. Schwitters was een tovenaar.

Niet dat Schwitters tot de functionalisten kan worden gerekend. Ook was hij geen planoloog. Wel had hij vriendschappen met modernisten als Arp, Van Doesburg, Stam, Rietveld, Oud en de stedenbouwkundige Van Eesteren, die hem zeer bewonderden. Merz was een uitsnede uit het woord Kommerzbank, een betekenisloos woord. Volgens Wesseling zit Schwitters’ werk vol met politieke en maatschappelijke betekenissen, en heeft daarmee een historische lading "Het ging Schwitters om vrijheid, tolerantie, gelijke rechten." Als kunstenaar propageerde hij Wereldpattriotisme. Hij geloofde dat kunst de wereld kon veranderen, het leven van mensen draaglijker kon maken. Zijn kunst – gelaagd, complex, niet-hiërarchisch – moest afrekenen met alle illusie van schilderkunstige zinsbegoocheling. Spel, humor, toeval en schoonheid, de kunstenaar zette ze in als wapens tegen een kwade, dreigende wereld, aldus Wesseling in NRC Handelsblad, in een tien jaar oud artikel dat verscheen ter gelegenheid van een tentoonstelling van zijn werk in Basel. Zo zie ik ook het functionalisme. Niet als opmaat naar een kille Bijlmer, maar als een fantastische poging het alledaagse leven van mensen draaglijker te maken. Merzbau ging in de Tweede Wereldoorlog overigens door bommen van de Engelsen teloor.