Pages
Stay In Touch
More
© 2013 Free State of Amsterdam
Gelezen in The Economist van 22 oktober 2016:
Een Special Report van het Londense zakenblad The Economist ging eind oktober 2016 over het Rusland onder president Poetin. In de kerstvakantie eindelijk tijd gevonden om het te lezen. Wat de Russische economie betreft wordt daarin Innopolis opgevoerd, de nieuwe stad onder de rook van Kazan, 820 kilometer oostelijk van Moskou, goed voor 155.000 inwoners, als illustratie van wat de heer Poetin zoal beweegt. Innopolis is het project van zijn voorganger, president Dmitry Medvedev, en werd op de tekentafel bedacht door Liu Thai Ker, hoofdarchitect van Singapore. De nieuwe stad, inmiddels twee jaar oud, moest net als Skolkovo bij Moskou – een ander project van Medvedev – een ware technopolis worden, een stedelijke hub van creativiteit en innovatie in een snel globaliserende wereld. Medvedev begreep dat Rusland niet achter kon blijven in de technologische ratrace en gebruikte het middel van een Free Economic Zone om in de buurt van Kazan (1 miljoen inwoners), aan de overkant van de rivier de Wolga, hoogwaardige grootstedelijke condities te scheppen die nodig zijn om talent aan zich te binden. Dat talent komt er nu echter niet. Zijn opvolger, Mr. Poetin, wil wel de melk, maar niet de koeien, aldus The Economist. Anders gezegd, het klimaat voor ondernemerschap is door de regering Poetin nooit gerealiseerd. Integendeel. Er staan alleen maar gebouwen.
In het algemeen vaart president Poetin een heel andere koers dan zijn voorganger. Hij probeert economische groei te bevorderen door geld te steken in het militair-industrieel complex en in grootschalige infrastructuur. Dat is een klassiek recept van natiestaten waarover The Economist het volgende schrijft: “the cost of these projects could outweight their benefits. And in the absence of a thriving private sector, those new roads and bridges may not do much.” Jane Jacobs noemde dat ‘transactions of decline’. De onstuimige groei van Moskou, Kazan en Sint Petersburg is voorbij. Zij hebben het nakijken. De nieuwe middenklasse die met die grootstedelijke groei de afgelopen decennia werd gevormd, heeft, met andere woorden, geen plek meer in het huidige autoritaire model van het Kremlin, dat overwegend gericht is op overheidsmiddelen steken in zinloze overheidsprojecten. Het regime van president Poetin is anti-stedelijk. Vanaf 2014 regeert weer de provincie. Het is een recept voor achteruitgang en verlies. Wat er met de plannen voor Innopolis gaat gebeuren is nu niet duidelijk. Het is wachten op betere tijden.
Read in ‘Red Plenty’ (2010) of Francis Spufford:
What’s wrong with Russian society? Also with the West? Only after reading ‘Red Plenty’ of the British writer Francis Spufford I really understood. It’s the withering of social sciences. Spufford’s book, which I can recommend everybody, is a lively, dramatised history of the postwar years of the USSR, partly facts, partly dramatized. In part III he explains what happened with universities and science after Stalin took over. In 1930 the Soviet emperor abolished all universities in the country. Research and education were split up. Research moved to secret science cities, education, taught in Moscow, Leningrad and the other soviet cities, was from that moment on mainly focussed on technology. The curriculum became ‘fiercely utilitarian’. No liberal arts anymore. No social sciences. “Philosophy died, anthropology died, sociology died, law and economics withered: the Party regarded ‘social sciences’ as its own private technology, to be taught to cadres within the Party itself, and dispensed to college students in the form of compulsory courses in Marxism-Leninism.” Poor country. But wait.
The result we still can feel. More than we think, Russian society is still soviet based, due to a lack of social researchers, which means: thinking “of culture as something operating top-down, an enlightenment spread to the many by the educated few: and what was the Bolshevic mission but an elite’s twentieth-century effort to raise lumpish Russia high?” The spirit is one of engineering a society. “It has always been prone to believing in panaceas, in ideas that could solve every problem all at once; and what was Bolshevism but the ultimate key to open all locks, the last and best and greatest system of human knowledge?” So after reading and rereading this great book, I not only understood the enduring problems in Russia, but also the coming problems in het West. More and more we, in Europe and the US, are also thinking technology is key. Engineers are our new magicians. Humanities and social sciences wither. Research wins, education loses. We think we can find solutions top-down for everything. We are becoming fiercely utilitarian. ‘Comrades, let’s optimise!’ It is a big mistake.
Gelezen in ‘Saint Petersburg Times’ van 17 september 2014:
Afgelopen vrijdag een lezing gegeven in het Nederlands Instituut in Sint Petersburg, de tweede stad van Rusland. De zondag ervoor waren daar gemeenteraadsverkiezingen gehouden. Blijft Georgy Poltavchenko aan als burgemeester, was toen de vraag. In 2011 was Poltavchenko door president Poetin op de post benoemd. Een jaar later had de Russische president – zelf ooit adviseur van de burgemeester van Sint Petersburg – besloten om burgemeestersposten, waaronder die van Sint Petersburg, weer verkiesbaar te stellen. De lokale verkiezingen schreef hij uit voor 14 september 2014. Begin juni nam de zittende burgemeester voortijdig ontslag om mee te kunnen dingen naar de functie, waarop de president hem vroeg tot aan de verkiezingen aan te blijven en het ambt tijdelijk waar te nemen. Oud KGB-man Poltavchenko bleef trouw op zijn post. De opkomst afgelopen zondag bleek bedroevend laag: 39 procent van de stemgerechtigden ging volgens de autoriteiten naar de stembus; sommigen beweren echter dat de opkomst in Sint Petersburg eerder rond de 20 procent moet hebben gelegen. In Moskou was dit nog minder, namelijk 18 procent. Landelijk was de opkomst 21 procent, de laagste in de afgelopen vijfentwintig jaar. Poltavchenko kreeg 79,3 procent van de stemmen.
Wat er in het vijf miljoen tellende Sint Petersburg zoal speelt? Op 29 juni 2014 maakte waarnemend burgemeester Poltavchenko bekend dat in delen van het centrum van Sint Petersburg betaald parkeren zal worden ingevoerd. Dat was een nieuwtje. Eerder, op 13 mei, had hij de gemeenteraad een plan laten vaststellen voor de toekomst van de stad. Met ‘Strategie-2013’ zet hij in op de ontwikkeling van menselijk kapitaal en een verbetering van de dagelijkse leefomgeving. Ook wil de burgemeester investeren in de culturele ruimte van de stad, in medische voorzieningen en in onderwijs. Het gebruik van openbaar vervoer moet groeien naar 75 procent in de modal split. Op 21 mei, bij de opening van het International Economic Forum 2014 in Sint Petersburg, hield Poltavchenko zijn toekomstplan ten doop. Was het een verkiezingsstunt? In Sint Petersburg hoorde ik dat een burgerinitiatief met een tegenplan is gekomen. Ondertussen aten en dronken wij in kleine restaurants die door jonge mensen vrij recentelijk in leegstaande panden waren ontwikkeld. De sfeer was er opgewekt. Naar ik begreep waren initiatieven als deze mogelijk geworden door recente versoepeling van de gemeentelijke regels. Wij wensen de heer Poltavchenko veel wijsheid toe.
Gelezen in ‘The Last Man in Russia’ (2013) van Oliver Bullough:
Alcoholisme is de norm in Rusland, aldus de Britse historicus Bullough. Nergens ter wereld wordt zoveel alcohol ingenomen als in het Russische rijk van Vladimir Poetin. De gemiddelde levensverwachting van de Russische man ligt amper boven de zestig jaar. De afgelopen twee decennia is hij met nog eens vier jaar gedaald. De Russische bevolking krimpt sterk. Telde het grootste land ter wereld in 1991 nog 148 miljoen inwoners, in 2010 was haar aantal gedaald tot 142 miljoen. "The Russian nation is shriveling away from within." Drank is de hoofdoorzaak. Waarom drinken de Russen zoveel? Daarover gaat ‘The Last Man in Russia’. Het boek schetst een huiveringwekkend beeld van het naoorlogse Rusland. Mensen zijn er op grote schaal gaan drinken omdat de Russische staat de mensen al honderd jaar niet vertrouwt en er alles aan doet om de mensen ongelukkig te maken.
Een paar recente cijfers. Rond Moskou, in het oude machtscentrum van het Russische rijk dat ooit Napoleon en Hilter weerstond, is het beeld er een van armoede en ontbering. "Thousands of villages are empty. Thousands more are home to a handful of pensioners, and will be empty too within a couple of decades. Some towns have halved in population in twenty years." Voor Rusland als geheel is het beeld nog dramatischer. Van de 153.000 dorpen die het immense land telt, zijn nu 20.000 dorpen verlaten. Nog eens 35.000 dorpen tellen minder dan tien inwoners. De inwonertallen van de steden zijn nog veel sneller gedaald. Sinds 2000 verloren de Russische steden 3,7 miljoen inwoners, dat is meer dan 3 procent. Feitelijk is het moderne, ontwikkelde land dus bezig met een proces van ontstedelijken. Dat is uniek. Ook de bevolking van Frankrijk en Duitsland krimpt, maar die krimp is anders. In Rusland is de oorzaak gelegen in een vroege dood. Door drankmisbruik. Grote uitzondering is Moskou. Alleen Moskou groeit. Daar heeft zich tachtig procent van het Russische kapitaal geconcentreerd. De stad telt nu meer dan 10 miljoen inwoners, de talloze illegale immigranten niet meegerekend. Ze is daarmee veruit de grootste metropool van Oost-Europa. Zal ze verder groeien? Terwijl de rest van het land leegloopt? Hoe loopt dit af? Kan dit goed aflopen? Lezen dit boek!
Gelezen in ‘Red Plenty’ (2010) van Francis Spufford:
In 1930 schaften de Bolsjewieken in de Sovjet Unie de universiteiten af; hun hooglerarenstaven werden door Stalin gezuiverd. Vervolgens richtten ze de universiteiten opnieuw op, nu als fabrieken – VUZy’s en VTIZ’s – waar de intellectuelen op grote schaal voor de nieuwe samenleving zouden worden klaargestoomd. Alle sociale wetenschappen gingen in de ban. Wat overbleef waren alleen de technische universiteiten en de bèta-faculteiten. Uitsluitend ingenieurs, meenden de Sovjets, waren nodig om de gewenste industrialisatie gestalte te geven, sociale wetenschappen beschouwden ze als overbodig, die werden door het Marxisme-Leninisme vervangen, of eigenlijk werden we als kritisch en staatsgevaarlijk beschouwd. Meer dan de helft van de studenten studeerde vanaf nu af op techniek; filosofie, sociologie, antropologie, ze werden vrijwel niet meer gepraktiseerd. Francis Spufford schrijft in ‘Red Plenty’ overigens dat dit paste in een bekend Russisch patroon: "The Russian intelligentsia had always been committed to modernising Russia: and what were these chimneys but modernity on the march?"
Technici regeerden vanaf nu, de economie domineerde, iedereen was optimistisch, maar verstand van de complexe maatschappij hadden de nieuwe intellectuelen niet. “It had always been prone to believing in panaceas, in ideas that could solve every problem all at once: and what was Bolshevism but the ultimate key to open all locks, the last and best and greatest system of human knowledge?” Op universiteiten werd überhaupt geen onderzoek meer gedaan, er werd daar alleen nog onderwezen. Onderzoek gebeurde in aparte instituten in wetenschapssteden – onderzoek was daar uitsluitend op valorisatie gericht. Het resultaat? Een te groot zelfvertrouwen in de samenleving, een naïef maakbaarheidsgeloof, een ongekende oplossingsgerichtheid. Er was, schreef Spufford, geen ruimte meer voor pessimisme. Door dit optimistische vooruitgangsgeloof creëerde de nieuwe ingenieurskaste op den duur grote frustraties en veroorzaakte ze hele grote maatschappelijke problemen. Economisch ging het al snel ook minder zonder dat men doorhad waardoor dit precies kwam. Zelden las ik overtuigender dat een samenleving en een economie niet kunnen functioneren zonder actieve beoefening van de sociale wetenschappen.
Gelezen in ‘The Cities of Russia’ (1997) van Dmitri Pitersky:
Iedereen heeft het over Detroit. Maar wat te denken van al die krimpende Russische steden? Officieel voerde de Sovjet Unie een ruimtelijke politiek van afremmen van grootstedelijke groei onder gelijktijdige stimulering van groei van kleine en middelgrote steden. De autoriteiten zongen een lofzang op de middelgrote stad. In die politiek is ze maar ten dele geslaagd of eigenlijk helemaal niet. Zoals Sidan Southall schreef in ‘The City in Time and Space’ (1998): “Control of urban growth was a key priority, but Moscow proved uncontrollable.” Terwijl het officiële doel was de groei van met name Moskou tegen te gaan, nam de bevolking van de hoofdstad van de USSR tussen 1959 en 1989 met liefst drie miljoen zielen toe. Moskou telde bijna 9 miljoen inwoners op het moment dat de Sovjet Unie in elkaar stortte. Inmiddels is haar omvang met nog eens drie miljoen inwoners gegroeid. Moskou groeit nu ten koste van de rest van het land. De omslag vond plaats ergens in de jaren ‘90. Veel Russische migranten uit de voormalige Sovjet republieken vluchtten na 1989 naar de hoofdstad van de pas gevormde Federatie. Tussen 1989 en 1994 ging het om 5,5 miljoen migranten in totaal. Maar ook daarna bleven de mensen naar die ene metropool komen. Volgens sommige schattingen telt Groot-Moskou op dit moment daarom niet 12, maar 15 miljoen inwoners.
In Geojournal schreef Dmitri Pitersky indertijd een lezenswaardig artikel over de stedenpolitiek van de Sovjet Unie en wat ervan terecht is gekomen. De meeste kunstmatig opgekweekte steden van de Sovjets hebben het niet gered, zo laat hij zien. Hun economie was centraal gestuurd; 45 procent van hun economieën bleek militair-industrieel, dus door eenzijdige overheidsinvesteringen geschraagd (foto: Baikonur in Kazachstan). Achteraf blijkt dat de stedelijke bevolking van de Sovjet Unie al die tijd ook niet groeide, ondanks alle ruimtelijke stimuleringsbeleid, en zelfs met 1,5 miljoen afnam na de val van de muur. Zonder de immigratie was die afname nog veel groter geweest. Overal in de wereld ziet men ditzelfde patroon: twintigste eeuwse ruimtelijke politiek om gebalanceerde stedelijke groei te ontwikkelen heeft domweg niet gewerkt. Conclusie: een land kan proberen kunstmatig (nieuwe) steden te laten groeien, maar het zal daarin uiteindelijk jammerlijk falen. De beste ruimtelijke politiek is een organische, een niet (door een centrale overheid) gestuurde. En als een grote stad eenmaal organisch groeit, dan moet men haar niet willen afremmen of haar in haar groei beletten. Metropoolvorming is een teken van succes.
Gelezen in NRC Handelsblad van 8 februari 2014:
Nu nog heeft de Russische president Poetin de handen vol aan de Oekraïne, maar eigenlijk wil hij naar het oosten. Dat maakte ik althans op uit een artikel van de hand van Hubert Smeets in NRC Handelsblad. Terwijl de jonge bewoners uit oostelijk gelegen steden als Omsk, Novosibirsk, Tomsk, Kazan en Oefa onverminderd naar Moskou trekken, wil de president juist investeren in de economie en de steden van Siberië en Centraal-Azië. Liever in de richting van China dan van Europa zoekt hij vriendschappen en handelsbetrekkingen. Smeets: "President Poetin heeft zijn kaarten gezet op China en andere economische grootmachten aan de Stille Oceaan. In die richting wijst de ‘vector van de toekomst’, zei hij veertien maanden geleden voor het eerst in zijn jaarlijkse troonrede.” Hoofdkantoren van grote Russische ondernemingen die nu nog overwegend gevestigd zijn in Moskou, dicht bij de centrale macht, zullen worden overgebracht naar het oosten. Tot 2030 zal in die contreien voor een bedrag van 70 miljard euro worden geïnvesteerd. Gaat Poetin bedrijven als Gazprom, Spoorwegen en Spaarbanken inderdaad dwingen om te verhuizen?
Over drie weken begin ik op de Universiteit van Amsterdam een nieuwe serie colleges over Moskou. In ‘Cities in Transition’ onderzoeken studenten Urban Studies zes weken lang de groei, transformatie en planning van de Russische hoofdstad in groot verband. Robert Argenbright van de University of Utah schreef in ‘Moscow on the rise: from primate city to megaregion’ (2013) hoe Moskou zich ontworstelde aan het naoorlogse idee van het kerngebied van het autarkische Sovjetimperium – de zogenaamde Wolga-Baikal zone – en hoe de westelijk daarvan gelegen stad na 1991 alle groei aan zich trok. Juist naar het westen trekt op dit moment alle groei en werkgelegenheid binnen de immense Russische federatie, of liever: naar Moskou. Zelfs Sint Petersburg verliest bevolking aan de Russische hoofdstad. "Moscow has eclipsed Saint Petersburg as Russia’s ‘Window on the West’ – and on the rest of the world as well," schrijft Argenbright. Bijna veertig procent van de hoogopgeleide Russen woont en werkt op dit moment al in de hoofdstad. Kennelijk wil de president deze overconcentratie tegengaan door in het verre oosten nieuwe brandpunten te creëren. Maar zal het hem lukken?
Gelezen in ‘The cities of Russia’ van Dmitri Piterski in GeoJournal (1997):
Vandaag alweer het derde hoorcollege over Moskou aan de Universiteit van Amsterdam, in de minor ‘Cities in Transition’. Tot de verplichte literatuur behoort een artikel over de steden van Rusland. Auteur is Dmitri Piterski van het Institut für Länderkunde in Leipzig. Van recente datum is het artikel niet. Wel schetst het een goed beeld van de stedenpolitiek in de voormalige Sovjet-Unie. Meest opvallende feit vond ik dat Rusland een land is van grote steden. Tussen 1970 en 1990 steeg het aantal steden van meer dan 500.000 inwoners van 17 naar 34. Die grootstedelijke groei ging veel sneller dan de planners hadden gedacht. Vele Sovjet-plannen voor steden bleken keer op keer achterhaald, want stelselmatig had men met een sterkere groei van middelgrote steden gerekend en een tragere groei van grote steden. Die laatste waren meest nieuwe steden, door de Sovjet-planners op papier bedacht. Sterker, de ruimtelijke politiek in de jaren zestig en zeventig was er een van opzettelijke decentralisatie: grote steden tolereerden de Sovjets niet. Dat Moskou zo snel tot veruit de grootste stad van de Sovjet-Unie zou uitgroeien was ook onbedoeld.
Op dit moment krimpen veel Russische steden en het aantal krimpende steden neemt nog steeds toe. Vooral de westelijk gelegen industriële centra en provinciesteden verliezen hun bevolking. Moskou daarentegen groeit. Die sterke groei is niet het gevolg van een hoog geboortecijfer, want net als in de rest van Rusland is hier sprake van een natuurlijke bevolkingskrimp. De Moskouse groei is er een van zuivere immigratie. Russische migranten uit alle windstreken – Europees Rusland, Siberië en het Verre Oosten – trekken massaal naar de allergrootste steden in het centrum. Is dit slecht nieuws? Nee, eerder lijkt sprake van een natuurlijke correctie. Wat jarenlang planmatig ruimtelijk is gespreid – met new towns en antistedelijk beleid – blijkt bij nader inzien toch niet levensvatbaar, sterft af en ruimt zichzelf op. Mensen willen metropolen. Alle nieuwe steden zijn mislukt. Achteraf jammer van zoveel geforceerde planning, waarin overigens niet alleen Sovjetplanners excelleerden. In Europa en Amerika was de situatie niet wezenlijk anders.
Gelezen in The Moscow Times van 24 augustus 2012:
In 2018 worden de wereldkampioenschappen voetbal gespeeld in Rusland. In totaal dingen 13 Russische steden mee naar de mogelijkheid om een of meer wedstrijden van het toernooi te accommoderen. Eind september, begin oktober wordt bekend gemaakt welke steden dat zullen zijn. Toen het immense land zijn bid in 2010 beloond zag, maakte het direct haar voornemen bekend om in ieder geval een aantal hogesnelheidslijnen aan te leggen vóór 2018 tussen de steden Moskou en Sint Petersburg en tussen de hoofdstad en Yekaterinburg, uiteraard om er voetbalfans mee te vervoeren. In 2013 zou de aanleg al van start gaan. Het idee was om de reistijd op de 660 kilometer tussen de twee grootste metropolen met 400 kilometer per uur terug te brengen van 4,5 uur tot 2,5 uur. Kosten: 1,12 triljoen roebel. Sinds 2008 rijden er al snelle treinen tussen beide steden, maar hun snelheid is gelimiteerd (250 kilometer per uur). De tweede lijn naar het oosten, via Nizhny Novgorod en Kazan, zou neerkomen op ‘slechts’ 26 uur treinen tussen de hoofdstad en de Oeral. Kosten: onbekend. In totaal zou het gaan om een investering van, omgerekend, 175 miljard US dollar.
Inmiddels groeit twijfel of het spoorplan ook werkelijk doorgang zal vinden. Nog steeds menen de autoriteiten dat de uitvoering van het ambitieuze vijfjarenplan mogelijk moet zijn, maar de kosten blijken nu zo hoog dat The Moscow Times deze zomer al berichtte over een rapport dat de autoriteiten vermoedelijk zal doen zwichten. Goedkopere alternatieven zijn voorhanden. In ieder geval komt de investering niet voor in het investeringsplan van de Russische spoorwegen tot 2020. Een dezer dagen maakt de regering bekend of het Russische HSL-plan zal worden doorgezet. Ondertussen tekenden sommige deelnemende internationale teams aan de Moscow Competition een hele serie nieuwe HSL-lijnen die Moskou moeten verbinden met Azië, Europa en het Midden Oosten. Kosten: een veelvoud van wat nu al begrotelijk is.
Gelezen op VK.nl van 3 september 2011:
Terwijl de bevolking van Rusland krimpt – vorig jaar met 3 miljoen tot 142,9 miljoen zielen –, groeit die van Moskou. Sinds de volkstelling van 2002 nam de Moskouse bevolking met bijna 11 procent toe, tot 11,5 miljoen. Plus de 1,8 miljoen die elders staan ingeschreven maar feitelijk in Moskou wonen en werken. Het aantal illegalen in Moskou schat men nog eens op tenminste één miljoen. In totaal telt Moskou op dit moment dus bijna 15 miljoen inwoners en dat inwonertal groeit nog steeds. Mensen trekken naar Moskou vanwege de kans op werk en vanwege de grote inkomensverschillen: in Moskou zijn de salarissen gemiddeld drie tot vier keer hoger dan in de provincie. Dit gegeven plus het feit dat Moskou zelf geteisterd wordt door hevige congestie was de aanleiding voor het stadsbestuur om alvast een stuk grond ten zuidwesten van Moskou in te lijven, voor de regering om decentralisatie van het apparaat naar de periferie te overwegen en om een internationale prijsvraag uit te schrijven voor de uitleg van Moskou in de oblast: the Moscow Competition. Tien architecten dingen naar de gunst van de Moskouse autoriteiten. In september zullen hun ontwerpen worden tentoongesteld in een paviljoen in het Gorki Park. Het grote voorbeeld is de ontwerpwedstrijd ‘Grand Paris’ van president Sarkozy voor de herstructurering van Parijs uit 2009. Zo’n aansprekend evenement wil Moskou nu ook. Door de Russische collega’s was ik gevraagd deel uit te maken van het expertteam dat de ontwerpen moet beoordelen. Afgelopen week voltrok zich de tweede ronde.
Direct de eerste dag ontstond al ophef toen het Parijse bureau Grumbach, door mij daartoe uitgedaagd, verklaarde dat Moskou geen nieuwe steden moet bouwen. De Parijse ‘Villes Nouvelles’ waren immers op een grote mislukking uitgelopen. Ook rond Londen en de Randstad, aldus Grumbach, bleken de nieuwe steden allesbehalve een succes. De architecten in de zaal die uitgerekend polycentrische structuren hadden getekend en nieuwe steden hadden toegevoegd, waren not amused. Een van hen – het Rotterdamse bureau OMA – noemde de afwijzing van nieuwe steden zelfs reactionair. Logisch, want het bureau had liefst vier reusachtige luchthavensteden in de oblast getekend. Mijn compaan Reiner Nagel, directeur stadsontwikkeling van Berlijn, ontvouwde daarop een krantenartikel uit Die Zeit waarin de demografische ontwikkeling van de Russische Federatie tot 2050 was berekend. Daaruit bleek dat op termijn ook Moskou zal gaan krimpen. Het voorstel van OMA zou, wanneer Moskou op termijn inwoners verliest, neerkomen op een regelrechte ramp. De groei van de vier satellieten onder de conditie van krimp plus de decentralisatie van functies naar de vier new towns zal het bestaande Moskou zeker uithollen. Nagel en ik keken elkaar aan. Deze discussie, oordeelden wij, verdient hoe dan ook een vervolg.
reacties