Utopisch

Gelezen in de inleiding bij ‘De Stijl: 1917-1931’ (1982) van Hans Jaffé:

Alweer een tijdje geleden een lezing gegeven in Rotterdam over stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren (1897-1988). Frits Palmboom, bezetter van de Van Eesterenleerstoel in Delft, had mij gevraagd in Het Nieuwe Instituut te spreken over het ontwerp van Van Eesteren van de Houtribdijk tussen Lelystad en Enkhuizen. Wie was eigenlijk Van Eesteren? In de eerste plaats, zei ik, was hij een kind van de Eerste Wereldoorlog. Die gebeurtenis heeft zijn werk blijvend beïnvloed. Kunsthistoricus Jaffé omschreef deze oorlog, die Van Eesteren als jongeman had beleefd, als een periode van volstrekte chaos, die mensen verlangend had doen uitzien naar evenwicht en harmonie. De kring van kunstenaars waarin de jonge Van Eesteren verkeerde, zocht die harmonie in abstractie en precisie. Piet Mondriaan deed dat in zijn schilderijen, Van Eesteren in de functionele organisatie van stad en landschap. Ook met het latere beloop van de Houtribdijk had Van Eesteren, destijds adviseur van de Zuiderzeewerken, naar harmonie en evenwicht gestreefd. Zo is de dijk schitterend opgespannen tussen twee Zuiderzeestadjes, het oude Enkhuizen en het nieuwe Lelystad.

In de inleiding bij de catalogus over De Stijl-tentoonstelling in Stedelijk Museum en het Kröller-Müller Museum uit 1982 had de oude Jaffé geschreven over de tijd waarin de kunstenaars van De Stijl volwassen waren geworden – de schoksgewijze veranderingen door de industrialisatie en de onstuimige groei van de steden. “Op al deze gebieden werd een algemeen plan, een denkbeeld aanvaard als vervanging van individuele, vaak willekeurige beslissingen. Een blauwdruk, een formule vormde de basis voor alle eigentijdse, vooruitstrevende scheppingen.” De blauwdruk moest in de chaos van de moderniteit houvast bieden, ze werd tevens gezien als model voor artistieke productie. “De kunst was een pionier, een gids naar een lichtere toekomst, naar een nieuwe en revolutionaire utopie.” Hoe anders is het nu. De blauwdruk heeft afgedaan, een algemeen plan wordt verafschuwd, abstractie en precisie schitteren door afwezigheid, de chaos wordt aanvaard, verwerkelijking van de harmonie zoeken we tegenwoordig in de achtergebleven stad, niet in een zogenaamd nieuw leven. Er is geen geloof meer in een nieuwe en revolutionaire utopie. Wie begrijpt de Houtribdijk nog? Niemand.