Volkspaleis

Gezien in ARCAM op 8 juli 2009:

Vrijdagochtend bezochten we ARCAM voor de tentoonstelling ‘Kustwaarts’. Het gaat over de driehoek Amsterdam-Velsen-Zandvoort, in de tentoonstelling benaderd vanuit het ‘Soldaat-van-Oranje-perspectief’. Kustwaarts dus voorgesteld bij nadering vanuit zee. Dat perspectief is eerder geschilderd, in de negentiende eeuw, bij het graven van het Noordzeekanaal en het aanleggen van de sluizen bij wat later bekend kwam te staan als IJmuiden. Een reproductie van het vogelvluchtperspectief hiervan, met Amsterdam in de verte, blinkend in het zonlicht, valt te bezichtigen in de tentoonstelling.

Ineens valt mijn oog op de witte schittering van een hoog gebouw aan de rand van Amsterdam. Het is het Paleis voor Volksvlijt. Het toont zich net als de verscholen, in het licht tredende engel in ‘De Nachtwacht’ van Rembrandt, verdekt maar toch opvallend in deze vogelvlucht. Wat een mooi gebouw! Wat een indrukwekkend glaspaleis! Wat een silhouet!

Kort daarna kwam dus de infrastructurele doorbraak naar het westen, die doorsnijding van het groene polderland en de demping van het IJ – de wedergeboorte van Amsterdam als havenstad volgens het inzicht van de negentiende eeuwse ingenieur – een doorbraak die de ingeslapen stad later op zijn kop zou zetten. Architect Cuijpers zou vervolgens aan dat ontwakende silhouet het Rijksmuseum toevoegen en, in het bijna gedempte IJ, zijn Centraal Station. Zo zou het zeventiende eeuwse Amsterdam omsloten raken door hoge poortgebouwen waarvan Sarphati’s Paleis voor Volksvlijt even – dat wil zeggen gedurende twintig jaar (1864-1888) – de eerste en enige was. Geen wonder dat de tekenaar van het negentiende eeuwse ‘Kustwaarts’-perspectief dat glaspaleis in de verte liet schitteren. Het was een signaal. Het waren ingenieurs die elkaar begrepen. Die wisten wat komen zou. Wat kwam was hun eeuw.