Samuel Sarphati IV

Gelezen in Geschiedenis van Amsterdam. Hoofdstad in aanbouw 1813-1900:

Dus er bestaat tòch een biografie van Samuel Sarphati. Verschenen in 2001. Auteurs: H. van der Kooij en J. de Leeuwe. Dat staat te lezen in deel III van de recente reeks Geschiedenis van Amsterdam. Niet dat hieruit veel nieuwe gegevens over de persoon naar voren komen. Althans, wat in dit standaardwerk over Sarphati staat te lezen is niet anders dan wat veel uitvoeriger door Michiel Wagenaar of Ida Jager reeds eerder naar voren is gebracht. Steeds is de strekking dat die Sarphati inderdaad een standbeeld heeft verdiend, maar dat hij geen handige zakenman was en ook geen groot stedenbouwer, dat hij soms wat onbesuisd was en dat hij te vroeg is overleden en dat hij, als jood, niet tot de Amsterdamse regentenkliek werd toegelaten, waardoor hij minder medewerking voor zijn plannen kreeg.

Tsja, of een echte stedenbouwer zou hebben ingezien dat daar buiten de Utrechtse Poort, in de polder waar later de Pijp is gebouwd, geen gunstige aanleiding was om een luxe woonkwartier te vestigen, weet ik niet. Hij leek me vooral een visionair. Als hij het einde van de windmolens voorspelde omdat stoomkracht de toekomst had, dan sprak hier eerder de veelbereisde ondernemer die wist hoe mettertijd de wereld, en ook Amsterdam, radicaal zou veranderen. Dat past ook geheel bij zijn persoonlijke initiatief om een waanzinnig soort van Crystal Palace in Amsterdam te bouwen. Dit Paleis voor Volksvlijt, gebouwd in 1864, was een naar Amsterdamse maatstaven gemeten reusachtig gebouw, dat met zijn 62 meter hoge koepel ver uitsteeg boven de Utrechtse straat. Met zijn tentoonstellingen bracht het de wereld naar Amsterdam. Ook dat gebouw realiseren was geen sinecure geweest. En het plan van Sarphati voor de omgeving van dit geweldige gebouw was niets minder dan het eerste stedenbouwkundige plan voor de hoofdstad dat twee eeuwen was gemaakt. Zeker, het was ingewikkeld wat hij op die plek wilde en het was groot; zijn uitbreidingsplan betrof een stadsdeel ter grootte van het toenmalige Alkmaar. En hij werd tegengewerkt door de gemeente èn hij verloor het van het Vondelpark-comité. Als de stad een fatsoenlijk uitbreidingsplan had gehad, zoals Van Niftrik op dat moment tevergeefs bij de gemeenteraad had ingediend, dan was het hem zeker gelukt, had hij nog tijd van leven gehad. Maar Sarphati stierf.

Sarphati verdient méér dan een standbeeld. Waarom herbouwen we zijn Paleis voor Volksvlijt, dat in 1929 afbrandde en later met de grond gelijk werd gemaakt, niet aan de Zuidas?