Binnen handbereik

Gelezen in ‘Spinoza. Biografie’ (1972) van Theun de Vries:

De Amsterdamse jodenhoek is verdwenen. In 1972, toen Theun de Vries zijn biografie van Baruch de Spinoza schreef, “stortten de laatste resten” (…) “onder de aanvallen van de slopers in elkaar”. Mijn werkadres – Jodenbreestraat 25 – bevindt zich in het midden van die ingestorte buurt. Om de hoek woonde Spinoza. Hij werd geboren in een huis waar de raadszaal van de Stopera nu staat, en groeide op in een woonhuis waarop later, in de negentiende eeuw, de Mozes en Aäronkerk werd gebouwd, bedoeld om de joodse gemeenschap tot het christendom te bekeren. De synagoge waar de joodse gemeente de banvloek over Spinoza uitsprak, ligt even verderop, aan de Waterloopleinmarkt. Daar is nu de piercingshop van de Hell’s Angels gevestigd. Er tegenover kun je tegenwoordig goede koffie drinken bij de Coffee Company. En de Portugees-Joodse synagoge tegenover mijn werk, die in 1675 feestelijk werd geopend, zag Spinoza, althans hij moet erbij zijn geweest, want we weten dat hij juist in dat jaar zijn Amsterdamse uitgever bezocht, na een reis met de trekschuit vanuit Leiden, om te onderzoeken of een Nederlandse vertaling van de Ethica tot de mogelijkheden behoorde.

Na lezing van de biografie valt me op hoe ongelooflijk lokaal het leven van de grote Amsterdamse filosoof eigenlijk was. Hij werd geboren, groeide op en schreef in een heel klein buurtje in de Amsterdamse binnenstad. De werken en personen waardoor hij werd beïnvloed, lagen allemaal, letterlijk, binnen handbereik. Zeker, de wereld was heftig in beweging. Nieuwe continenten werden ontdekt, Nieuw-Amsterdam – het latere New York – werd gesticht, de Hollanders vochten tegen de Spanjaarden en tegen de Engelsen, later ook tegen de Fransen. Heel Europa was in beroering. Het was niet minder onstuimig dan de huidige globalisering. Spinoza leefde in ‘De Hollandse tuin’’ en ervoer hoe eerst de Portugese joden de stad binnenstroomden en later de oostjoden. In de sefardische wetsschool maakte hij kennis met een hele rijke literatuur. Vooral raakte hij onder de indruk van de zienswijze van Mose Maimon (1135-1204), arts-filosoof te Cordoba. De Amsterdamse rabbijn Abraham Pharar had een geschrift van deze wijsgeer uitgegeven, maar het was de arts Joseph Delmedigo die Spinoza op dit spoor moet hebben gebracht. Die was uit Padua via Caïro en Hamburg naar Amsterdam gekomen, waar hij een tijdlang rabbijn was geweest. Maar ook de doopsgezinde bewonderaars van Spinoza woonden op een steenworp afstand: De Vries, Jarig Jelles en Balling, zij worden later zijn weldenkende, vrijzinnige vrienden en nemen hem zelfs in bescherming als het erom spant. De belangrijkste figuur voor Spinoza was echter de te Antwerpen geboren Franciscus van den Enden, “een hoogbegaafde, erudiete, enigszins avontuurlijke intellectueel van een nieuw type.” Die had een eigen boekwinkel in de stad. En verder was er de uitgever Rieuwertsz. in de Dirk van Hasseltsteeg, die zou een vriend van Spinoza worden voor het leven. Ziedaar een zeer heterogeen gezelschap, bijeengeschraapt uit heel Europa, woonachtig op één vierkante kilometer aarde, in hartje Amsterdam. Hieruit wordt de filosofie van de Verlichting geboren. Zou het tegenwoordig werkelijk anders gaan?